Historia obiektu

Starania o budowę linii kolejowej z Przeworska do Dynowa, prowadził od 1891 r. poseł i działacz ludowy Karol Lewakowski, a od 1894 r. książę Andrzej Lubomirski, właściciel cukrowni w Przeworsku. Na przeszkodzie projektom budowy linii normalnotorowej stały władze wojskowe Austro-Węgier, które obawiały się, że planowana linia stworzy dogodne warunki dla przerzutu wosk rosyjskich na Węgry oraz ułatwi okrążenie Twierdzy Przemyśl. C.K. Ministerstwo Wojny wydało zgodę na budowę jedynie linii wąskotorowej pod warunkiem zbudowania na jej trasie tunelu (łatwego do zablokowania) oraz podpisania przez koncesjonariuszy „rewersu demolacyjnego”, czyli zobowiązania do rozbiórki linii na życzenie władz wojskowych bez odszkodowania. Projekt szczegółowy kolei o szer. 760 mm, w oparciu o  wcześniejszy projekt linii normalnotorowej Gwalberta Ziembickiego, wykonał inż. Maurycy Machalski ze Lwowa. Książę Andrzej Lubomirski uzyskał koncesję na budowę 15.02.1902 r. Prace realizowała lwowska firma „Gwalbert Ziembicki i Feliks Ilnicki”. Do drążenia tunelu sprowadzono minerów z Włoch. Konstrukcję mostów wykonało Pierwsze Galicyjskie Towarzystwo Akcyjne Budowy Wagonów i Maszyn w Sanoku. Firma ta dostarczyła także wagony osobowe i towarowe. Parowozy zakupiono w austriackiej firmie Krauss & Co w Linzu.

Oficjalne otwarcie kolei nastąpiło 8.09.1904 r. Uruchomiono kursowanie pociągów osobowych i towarowych. 30.09.1908 r. we Lwowie powołano towarzystwo akcyjne pod nazwą Kolej Lokalna Przeworsk – Dynów, które prowadziło eksploatację linii kolejowej. Głównym zadaniem kolejki był dowóz buraków cukrowych do cukrowni w Przeworsku, do której doprowadzono bocznicę. Przewodniczącym Rady Zawiadowczej był Andrzej Lubomirski. Do 1914 r. funkcję naczelnika kolei pełnił Stanisław Grossman.

Podczas 1. wojny światowej wykonywano jedynie przewozy na potrzeby wojska. Wycofujący się w maju 1915 r. Rosjanie zabrali tabor kolejki i wysadzili w powietrze mosty. Austriacy odbudowali linię i sprowadzili tabor.

Po odzyskaniu niepodległości kolej przejęło państwo polskie. Wyremontowano linię i uszkodzone budynki oraz uzupełniono tabor. W 1925 r. reaktywowano Towarzystwo Akcyjne, które prowadziło ruch kolejowy pomimo przeciwności – wylewy rzeki Mleczki i ogólnoświatowy kryzys gospodarczy. Zakupiono nowe lokomotywy – tendrzaki C1n2t i 1Ch2t. W latach 1936-38 we własnych warsztatach zbudowano 2 autobusy szynowe.

7.09.1939 r. Niemcy zbombardowali stację kolejki w Przeworsku. W listopadzie uruchomiono ponownie dowóz buraków do cukrowni. W jesieni 1939 r. kolejka przewiozła kilka tysięcy żołnierzy niemieckich obsadzających granicę z Rosją Sowiecką na Sanie, a w czasie agresji na Rosję 30 000 t. materiałów wojskowych.

Po wyzwoleniu ruch kolejowy wznowiono 1.08.1944 r. 6.10.1947 r. kolejkę upaństwowiono. W 1951 r. zmieniono szerokość torów z 760 na 750 mm. W pocz. lat 70. zaczęto wprowadzać lokomotywy spalinowe Lyd1 i Lxd2. Ostatnie parowozy Px48 i Px49 przestały kursować w 1983 r. W celu likwidacji uciążliwego przeładunku towarów wprowadzono przewóz normalnotorowych wagonów towarowych na transporterach wąskotorowych. W 1987 r. powódź zniszczyła 0,5 km odcinek linii kolejowej i most w Zagórzu. W 1991 r. Ministerstwo Komunikacji zawiesiło przewozy pasażerskie. W tym samym roku kolejka została wpisana do rejestru zabytków, co uchroniło ją przed likwidacją. Od 1993 r. kursował pociąg turystyczny „Pogórzanin”. 1.01.2002 r. PKP wyłączyły kolejkę ze swoich struktur i zwolniły całą załogę. W tym samym roku linię kolejową przejęło Starostwo Powiatowe w Przeworsku. Operatorem zostało Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych z Kalisza, które reaktywowało kursowanie „Pogórzanina” i przewozy towarowe. W 2012 r. eksploatację przejął Powiatowy Zarząd Dróg w Przeworsku. 26.06.2020 r. powódź zniszczyła ponownie duży odcinek linii wraz z mostem w Zagórzu. W 2021 r.  rozpoczęto prace remontowe linii kolejowej i budynków stacyjnych w Kańczudze. W 2023 r. zakończony zostanie remont odcinka z Kańczugi do Dynowa.

Opis obiektu

Długość linii wąskotorowej (szer. 750 mm) z Przeworska do Dynowa wynosi 46 km. Na trasie kolei zachowane są oryginalne budynki dworcowe i pomocnicze, tunel o dł. 602 m, mosty, przepusty, układ torowy z oznakowaniem, zabytkowa zieleń oraz historyczny tabor kolejowy. Linia kolejki odznacza się dużymi walorami krajobrazowymi.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek jest dostępny bez ograniczeń. W sezonie kursują pociągi turystyczne.

Autor noty: Opr. Adam Sapeta, OT NID w Rzeszowie, 01-04-2019 r.