Stacja jest początkowym punktem niezwykle malowniczej, 46 km trasy kolejki Przeworsk–Dynów, należącej do największych atrakcji turystycznych Podkarpacia.

Historia obiektu

Starania o budowę linii kolejowej z Przeworska do Dynowa prowadził od 1891 r. poseł i działacz ludowy Karol Lewakowski, a od 1894 r. książę Andrzej Lubomirski, właściciel cukrowni w Przeworsku, zbudowanej w 1895 r. Po spełnieniu wymagań stawianych przez władze wojskowe Austro-Węgier, inż. Maurycy Machalski ze Lwowa wykonał projekt szczegółowy kolei o szer. torów 760 mm, w oparciu o wcześniejszy projekt linii normalnotorowej Gwalberta Ziembickiego. Andrzej Lubomirski uzyskał koncesję na budowę 15.02.1902 r. Prace prowadziła lwowska firma „Gwalbert Ziembicki i Feliks Ilnicki”. W Przeworsku zbudowano budynek dworca, magazyn drobnicowy, murowany budynek mieszkalny dla pracowników, 2-stanowiskową parowozownię, a za nią przeładownię z rampą i magazynami.

Oficjalne otwarcie kolei nastąpiło 8.09.1904 r. 30.09.1908 r. we Lwowie powołano towarzystwo akcyjne pod nazwą Kolej Lokalna Przeworsk – Dynów, które prowadziło eksploatację linii kolejowej. Głównym zadaniem kolejki był dowóz buraków do cukrowni w Przeworsku, do której ze stacji doprowadzono bocznicę.

Podczas 1. wojny światowej wykonywano jedynie przewozy na potrzeby wojska. Wycofujący się w maju 1915 r. Rosjanie spalili budynek dworca i inne budynki, zabrali tabor kolejki. Już w 1915 r. Austriacy odbudowali uszkodzoną stację i sprowadzili nowy tabor. Zapewne wtedy zbudowano mały dworzec z muru pruskiego z wolnostojącym szaletem oraz odbudowano parowozownię.

Po odzyskaniu niepodległości kolej przejęło państwo polskie. Wyremontowano linię i uszkodzone budynki oraz uzupełniono tabor. W 1925 r. reaktywowano Towarzystwo Akcyjne, które prowadziło ruch kolejowy. Zapewne w latach 30. XX w. zbudowano posterunek rewidentów i nowy magazyn spedycji kolejowej. W latach 1936-38 w warsztatach w Przeworsku zbudowano 2 autobusy szynowe.

7.09.1939 r. Niemcy zbombardowali stację kolejki. W listopadzie uruchomiono ponownie dowóz buraków do cukrowni. W jesieni 1939 r. kolejka przewiozła z Przeworska kilka tysięcy żołnierzy niemieckich obsadzających granicę z Rosją Sowiecką na Sanie, a w czasie agresji na Rosję 30 000 t. materiałów wojskowych.

Po wyzwoleniu ruch kolejowy wznowiono 1.08.1944 r. 6.10.1947 r. kolejkę upaństwowiono. W 1951 r. zmieniono szerokość torów z 760 na 750 mm. W tym samym roku zbudowano nowy dworzec kolejowy z częścią administracyjną. W 1955 r. wzniesiono drewniany budynek magazynowo - warsztatowy, a w l. 60-70. XX w. rampę przeładowni, wyposażoną w suwnicę bramową i ładowarkę gąsienicową. W 1983 r., w celu likwidacji uciążliwego przeładunku towarów, uruchomiono rampę transporterową do załadunku normalnotorowych wagonów towarowych na transportery wąskotorowe. W 1991 r. kolejka została wpisana do rejestru zabytków, co uchroniło ją przed likwidacją. W 1995 r. rozebrano bocznicę do cukrowni. 1.01.2002 r. PKP wyłączyły kolejkę ze swoich struktur i zwolniły całą załogę. W tym samym roku linię kolejową przejęło Starostwo Powiatowe w Przeworsku. Operatorem zostało Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych z Kalisza, które reaktywowało przewozy turystyczne i towarowe. W 2012 r. eksploatację przejął Powiatowy Zarząd Dróg w Przeworsku. W l. 2021-2022 przebudowano dworzec Przeworsk Wąski.

Opis obiektu

Stacja Przeworsk Wąski położona jest po pd. stronie stacji normalnotorowej w Przeworsku, równolegle do niej. Stacja złożona jest z 3 zespołów funkcjonalnych: Stacja osobowa z budynkiem dworcowym z 1951 r., przebudowanym w l. 2021-2022, peronem jednokrawędziowym, posterunkiem rewidentów i magazynem spedycji kolejowej z l. 1953-54, 2 budynkami mieszkalnymi dla pracowników – z 1904 r. i z 1955 r., remizą drezyny, układem torów stacyjnych i bocznic. Parowozownia z 1904 r. (ob. lokomotywownia i wagonownia) z magazynem paliw, zasiekiem węglowym, układem torowym i rampą czołową do załadunku taboru wąskotorowego na wagony normalnotorowe. Przeładownia z układem dwóch ramp towarowych – mniejszą, historyczną z 1904 r. z drewnianym magazynem i dużą z l. 60-70. XX w., rampą transporterową z 1983 r. i układem torów ładunkowych, odstawczych i zasadniczych. Suwnica bramowa i ładowarka gąsienicowa niezachowane. W skład systemu torowego wchodzą także zwrotnice i wykolejnice z napędem ręcznym oraz kozły oporowe. Z urządzeń technicznych zachowane są nieczynne: kształtowy semafor wjazdowy i żuraw węglowy.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek jest dostępny bez ograniczeń. W sezonie kursują pociągi turystyczne.

Autor noty: Opr. Adam Sapeta, OT NID w Rzeszowie, 23-08-2023 r.