Pierwotnie był wierną kopią dwóch przęseł z jerozolimskiego kościoła Góry Kalwarii, związanego organicznie z Bazyliką Zmartwychwstania. Rozbudowa z 1623 r. była wynikiem wpływu renesansowych wzorców i barokowego kościoła SS. Piotra i Pawła w Krakowie.

Historia

Pierwszy Kościół Ukrzyżowania został wzniesiony w l. 1600-1601 na podstawie modelu oryginalnego Kościoła Ukrzyżowania z Jerozolimy. W czasie pielgrzymki do Ziemi Świętej w l. 1596-1597 Hieronim Strzała zlecił zdjęcie proporcji i kształtu kaplicy Ukrzyżowania i Podniesienia Krzyża z Kościoła Góry Kalwarii i Kościoła Grobu Pańskiego w Jerozolimie na gipsowy model, które następnie ofiarował swojemu byłemu pryncypałowi Mikołajowi Zebrzydowskiemu. Pierwotny zamysł Zebrzydowskiego przewidywał wybudowanie na górze Żar kaplicy dla siebie i swojej żony Doroty z Herburtów, by w spokoju, na zupełnym odludziu oddawać się w niej w okresie Wielkiego Postu pobożnemu rozmyślaniu Męki Pańskiej. 4-10-1601 nuncjusz papieski Klaudiusz Rangoni w obecności bpa Bernarda Maciejowskiego i dostojników duchownych oraz świeckich poświęcił Kościół Ukrzyżowania. Pierwszy budynek, odpowiadający dwóm przęsłom: wsch. i pd.-wsch. obecnego, został wzniesiony z ciosów piaskowca i nakryty dwiema półkolistymi kopułami. Żadne z przęseł Kościoła Góry Kalwarii nie były przykryte kopułą, ale zdejmujący kształt i rozmiary modelarz Strzały nakrył je kopułami, wzorując się na dwóch kopułach Bazyliki Zmartwychwstania. Przy ścianie pn. został ustawiony ołtarz upamiętniający Ukrzyżowanie, a przy ścianie pd. ołtarz na pamiątkę Podniesienia Krzyża. Również wymiary kościółka Ukrzyżowania na Górze Żar odpowiadały dokładnym rozmiarom obu przęseł jerozolimskiej kaplicy Ukrzyżowania i Podniesienia Krzyża.

Z czasem pierwszy kościółek okazał się zbyt mały w stosunku do istniejących już wtedy kaplic Męki Chrystusa, jak np. Ratusz Piłata, Pałac Heroda etc. W 1623 r. z fundacji Jana Zebrzydowskiego rozbudowano Kościół do rozmiarów i kształtów takich, jak obecne. Rozbudowę wykonano z łamanego kamienia obłożonego kamienną okładziną. Część pierwotna kościoła wyróżnia się po dziś dzień od rozbudowy z 1623 r. innym budulcem, większą grubością murów, dwudzielnym architrawem, inną dekoracją fryzu oraz belkowaniem wew. ściany wsch. i pd. Poza tym odpowiedzialni za rozbudowę dostosowali nowy charakter kościoła do dekoracji pierwotnego. Do pożaru w 1951 r. w otoczeniu znajdowała się XVII-wieczna rezydencja księży-ojców. W l. 2007-2013 r. poddano kościół renowacji w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego.

Obiekt wyznacza 22-gą stację Dróżek Pana Jezusa w cyklu Drogi Krzyżowej oraz trzecią stację Dróżek Matki Boskiej w cyklu Boleści Matki Boskiej.

Opis

Kościół znajduje się na Górze Żar zw. Golgotą, w otoczeniu: kaplicy Obnażenia, Namaszczenia, Grobu Chrystusa i Pustelni św. Heleny. Budynek został wykonany w oparciu o gipsowy model Kościoła Ukrzyżowania Pana Jezusa w Jerozolimie. Kościół wzniesiono na planie prostokąta z łamanego kamienia, ciosów piaskowca i cegły. Prezbiterium zwrócone na Wschód. Budynek nakryty dwuspadowym dachem, nad którym wyrasta wieża na sygnaturkę. Trzy osie fasady wyznaczają otwory drzwiowe, które rozdzielone są od siebie parami zdwojonych od środka pilastrów. Podziały pozostałych elewacji zewn. poprowadzono za pomocą pojedynczych pilastrów. Pilastry podtrzymują belkowanie z fryzem, w którym znajdują się tryglify i symbole Męki Chrystusa. Wnętrze dzieli się na sześć zasklepionych krzyżowo przęseł. Przęsła rozdzielają arkady podtrzymywane przez dwa filary i dwa półfilary na krótszych osiach. Podziały architektoniczne elewacji wew. wyznaczają pilastry i półpilastry toskańskie, przystawione do filarów i ścian magistralnych. Portale wykonane z piaskowca i opracowane dekoracyjnie. Środkowy półkolisty portal zamyka odcinkowy przyczółek, a flankujące go prostokątne portale z uszakami są domknięte trójkątnymi przyczółkami. Przyczółki wspierają się na konsolach. Do elewacji pn. przylega balkon z ciosów piaskowca, który razem ze schodami komunikuje z wejściem prowadzącym do chóru muzycznego. Do fasady pomiędzy wejściem gł. a wejściem pd. przystawiono ambonę z daszkiem. Wew. znajdują się późnobarokowe ołtarze oraz organy. W półkolistych niszach malowidła Przybicie do krzyża, Ukrzyżowanie i Zdjęcie z krzyża autorstwa o. Franciszka Lekszyckiego OFM. 

Zabytek dostępny.

Oprac. Mirosław Płonka, OT NID w Krakowie, 05-09-2017 r.