Historia obiektu

Budowę kościoła zaingurowała uroczystość położenia kamienia węgielnego, która odbyła się 24 sierpnia 1714 r. wraz z introdukcją zakonników do częściowo wykończonego budynku klasztornego. Poświęcenia kamienia dokonał bp przemyski  Jan Kazimierz de Alten Bokum, nadając świątyni wezwanie Zwiastowania NMP (w 1722 r. zmieniono je na Nawiedzenia NMP). Autorstwo kościoła przypisywane jest architektowi holenderskiemu Tylmanowi z Gameren (?), pracującemu wówczas dla zakonu Karmelitów Bosych w Warszawie. Do wystroju świątyni przyczyniła się Anna Stadnicka, kasztelanowa wojnicka – córka fundatora a żona Piotra Stadnickiego, ofiarująca na ten cel swoje klejnoty i srebra.  W 1747 r. przeprowadzono liczne prace remontowe w kościele. Prawdopodobnie dopiero wówczas wykonano krypty grobowe i przesunięto ołtarz główny (oddzielający wiernych od zakonników) na ścianę prezbiterium. Kościół zyskał wówczas polichromię, która została uzupełniona i wzbogacona przed 1753 r. bogatą dekoracją w postaci iluzjonistycznych ołtarzy. Autorem fresków jest o. Grzegorz Czajkowski, malarz lwowski wykształcony w Akademii Św. Łukasza w Rzymie. W dniu 29 listopada 1772 r. wybuchł pożar, podczas którego kościół uległ zniszczeniu. Nigdy nie powrócił do dawnej świetności. Jego zły stan zachowania pogłębił zdecydowanie kolejny pożar, który wybuchł 26 listopada 1822 r. i zniszczył wiązania dachowe świątyni. Pomimo próby restauracji nie doszło do jej odbudowy. Kolejne lata powiększały tylko skalę zniszczeń, a kasata zakonu w 1831 r. skutkowała przeniesieniem części wyposażenia do kościoła parafialnego, licytacją majątku i stopniowym procesem degradacji całego założenia. W 1935 r. ówczesny właściciel Zagórza - baron Adam Ludwik Gubrynowicz, przekazał zespół na własność Seminarium Duchownego obrządku łacińskiego w Przemyślu. W 1938 r. przeprowadzono w kościele pierwsze, po wielu latach, prace konserwatorskie. W 1957 kuria biskupia w Przemyślu przekazała ruiny konwentu z powrotem na własność zakonu Karmelitów Bosych. Przystąpiono do odbudowy zespołu według projektu inż. arch. Tadeusza Romana Żurowskiego. Niestety 10. października 1962 r. zakonnicy musieli opuścić klasztor. Prace zostały przerwane. Do ponowienia prób ratowania zespołu karmelickiego przystąpiono z końcem l. 90. XX w., w tym również ruin kościoła. W kolejnych latach wykonano remont konserwatorski ruin, zrekonstruowano w części wieże kościelne, przystosowując jedną z nich do potrzeb ruchu turystycznego.

Opis

Ruiny kościoła usytuowane są w centrum założenia kościelno-klasztornego, na kulminacji wypłaszczonego i wydłużonego wzniesienia. Kościół jest nieorientowany, zwrócony prezbiterium na pd.-zach. Został on wybudowany z kamienia rzecznego, z elementami ceglanymi zwłaszcza w obrębie sklepień i krypt grobowych oraz gładko otynkowany. Założony na rzucie krzyża greckiego o ośmiobocznej, środkowej części, przechodzącej w wydłużone, prosto zamknięte, prezbiterium. Po jego bokach usytuowano wieże-dzwonnice na rzucie kwadratu. Wieże zwieńczone są obecnie częściowo odbudowanymi, ośmiobocznymi graniastosłupami, które łączy trójkątny szczyt. Bryła kościoła jest dość zwarta, wyniosła, z trójkondygnacyjną fasadą zwieńczoną trójkątnym szczytem, artykułowaną parami pilastrów toskańskich. Pośrodku fasady, poprzedzonej owalnym tarasem z wysokim postumentem i figurą Matki Bożej, znajduje się główne wejście do ruin świątyni. Elewacje boczne, wieloosiowe, zróżnicowane są wysokością i ozdobione podziałami ramowo-płycinowymi. We wnętrzu zachowały się ślady sztablatury, a także relikty wielobarwnych polichromii ścian i iluzjonistycznych ołtarzy. Świątynia była pierwotnie przykryta sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach oraz kopułą w części centralnej ukrytą pod dachem.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Autor noty: opr. dr Jadwiga Stęchły, OT NID w Rzeszowie, 15-01-2024 r.