Jeden z najbardziej charakterystycznych obiektów Roztocza, odznaczający się wartościami architektonicznymi i krajobrazowymi.    

Historia obiektu

Na przełomie XVI i XVII w. w malowniczym ustroniu doliny Wieprza i strumienia Świerszcz, w miejscu, gdzie stok Bukowej Góry opada w nieckę wysłaną piaskami, kanclerz Jan Zamoyski założył zwierzyniec oraz wzniósł bliżej nieokreśloną zabudowę, która w pierwszej ćwierci siedemnastego stulecia funkcjonowała jako rodzaj dworu myśliwskiego. Początkowo skromne założenie było rozbudowywane przez kolejnych właścicieli w latach następnych. Żona III ordynata Jana “Sobiepana” Zamoyskiego Maria Kazimiera d’Arquien (przyszła żona Jana III Sobieskiego – Marysieńka) zarządziła wybudowanie w Zwierzyńcu stawu, z wyspą i altaną (teatrem) na wodzie. Sto lat później w latach 1741-1747 VII ordynat, Tomasz Antoni Zamoyski i jego żona Teresa z Michowskich ufundowali na wyspie barokowy kościół w intencji powrotu do zdrowia ordynata oraz jako wotum dziękczynne za narodziny oczekiwanego syna – Klemensa. Usytuowanie kościoła na jednej z wysp przypominać miało męczeńską śmierć św. Jana Nepomucena, który na rozkaz króla Czech Wacława IV zginął w wodach Wełtawy, nie chcąc ujawnić tajemnicy spowiedzi. Realizacja kościoła była kolejnym elementem kształtowania charakterystycznego dla baroku jednoosiowego założenia Zwierzyńca, z centralną rezydencją, dziedzińcem i obiektem sakralnym na wyspie.

Autorem projektu był Placido Columbani. Polichromie we wnętrzach wykonał Łukasz Smuglewicz.

Do 1919 r. Zwierzyniec należał do parafii w Szczebrzeszynie, po czym utworzona została parafia zwierzyniecka, a świątynia „Na wodzie” przejęła funkcję kościoła parafialnego. Po przeniesieniu parafii do nowego kościoła (przy ul. Zamojskiej) w 1980 r., obiekt stał się kościołem filialnym.    

W 1961 r. przeprowadzony został remont dachu. W latach 1963-64 wymieniono drewniany most łączący wyspę z lądem, zastępując go żelbetowym. Generalny remont świątyni rozpoczął się w 1988 r. i trwał kilka lat. W 1993 r. poddano konserwacji polichromie.

Opis obiektu

Kościół jest obiektem murowanym z kamienia i cegły ceramicznej, niepodpiwniczonym, tynkowanym wewnętrznie i zewnętrznie. Grubość ścian nośnych ok. 936-115 cm.

Fasada dwukondygnacyjna. Kondygnacja dolna, pięcioosiowa, osie wyznaczone: środkowa otworem drzwiowym, wewnętrzne prostokątnymi blendami po obu jego stronach, w osiach skrajnych prostokątne otwory okienne. Kondygnacja ujęta pilastrami rozmieszczonymi między osiami i odcięta gzymsem. II kondygnacja trójosiowa. Oś środkowa wyznaczona przez prostokątny otwór okienny zamknięty odcinkowo. Po obu stronach nisze. Przestrzeń zorganizowana czterema pilastrami na cokołach i ze stylizowanymi kapitelami, ujęta spływami wolutowymi. Od szczytu odcięta gierowanym gzymsem, w przestrzeni którego umieszczono kartusz z herbami Zamoyskich „Jelita” (trzy skrzyżowane włócznie) i Michowskich „Rawicz” (panna na niedźwiedziu). Powyżej, w trójkątnym szczycie Oko Opatrzności. Fasada zwieńczona krzyżem. Elewacje ujęte pilastrami, gzymsowane. Otwory okienne prostokątne, zamknięte odcinkowo. Stolarka okienna drewniana, wielopolowa.

Jednonawowy, dwuprzęsłowy, rzucie w kształcie odwróconej litery „T”, zamknięty poligonalną absydą. Korpus flankowany dwoma niższymi aneksami bocznymi. Układ wnętrza salowy, ściany artykułowane pilastrami.  Nawa przykryta ceglanym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Nad nawą dach dwuspadowy (z sygnaturką), nad transeptem dwuspadowy uskokowy polski, nad skrzydłami bocznymi dachy trzyspadowe typu uskokowego polskiego. Konstrukcja dachów drewniana, pokrycie dachówką ceramiczną karpiówką, podwójnie na łatach drewnianych.

Na sklepieniu i ścianach nawy polichromie na tynku wapiennym. W iluzjonistycznym ołtarzu głównym znajduje się fresk przedstawiający św. Jana Nepomucena. Ściany boczne zdobią postacie kobiet symbolizujące cnoty świętego. W kościele znajdują się dwie kaplice - Najświętszego Serca Pana Jezusa i Matki Bożej usytuowane w pomieszczeniach bocznych. Na chórze muzycznym czterogłosowe organy, wykonane w 1905 roku przez firmę Biernackiego. Z wyposażenia kościoła zachowały się także: rokokowy krucyfiks, dwa relikwiarze trumienkowe z poł. XVIII w., obraz Koronacja Matki Boskiej z I poł. XIX w., kuta z żelaza ambona z pocz. XX w.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek dostępny z zewnątrz, wewnątrz podczas nabożeństw, możliwy wgląd do wnętrza poprzez kratę w kruchcie w sezonie letnim.

Autor noty: Piotr Mazur, OT NID w Lublinie, 24.10.2023 r.