Jeden nielicznych zakładów produkcyjnych lubelszczyzny pochodzących z pocz. XIX w., z zachowaną autentyczną bryłą i częścią wyposażenia, odznaczający się wartościami architektonicznymi i krajobrazowymi. Posiada formę i wystrój elewacji kształtowane przez dziesięciolecia, typowe dla budownictwa przemysłowego, w których dominują cechy klasycystyczne.

Historia obiektu

Znajomość krajów zachodnioeuropejskich, a zwłaszcza Anglii i przemysłu angielskiego, skłoniła Stanisława Kostkę Zamoyskiego do podjęcia akcji uprzemysłowienia dóbr. W okresie jego kierowania ordynacją powstawały browary, gorzelnie, tartaki, gontarnie, potażnie. W Zwierzyńcu założył on (1804 r.) fabrykę maszyn rolniczych tzw. „mechanikę angielską”, pierwszy na ziemiach polskich zakład metalurgiczny produkujący maszyny i narzędzia rolnicze. Niemal równocześnie, bo w latach 1805-1806, wybudował i urządził zwierzyniecki browar. Powstały wówczas: browar piwa porterowego, „angielskiego”, piwnice, magazyny, bednarnia i wozownie. Prace budowlane wykonywane były pod kierunkiem majstra murarskiego Grzegorza Szostakiewicza ze Szczebrzeszyna, natomiast wyposażeniem technologicznym zajął się Szkot inż. John McDonald. Budynek browaru był pierwotnie parterowy, murowany, nakryty dachówką, o siedmiu kominach, dł. 47,34 m, szer. 15,77 m i wys. 5,21 m. W kolejnych latach następowały rozbudowy i modernizacje zakładu. Najważniejsza w 1810 r. po pożarze browaru oraz w latach 1834-1836, kiedy rozbudowano istniejący browar piwny i wzniesiono mury nowego browaru porterowego. W 1836 r. zainstalowano maszynę parową. Równocześnie siłę napędową urządzeń stanowił maneż konny. W latach 1866-1878 browar nie działał. Przed ponownym uruchomieniem w 1878 r. budynek został poddany gruntownemu remontowi. Po 1944 r. browar został upaństwowiony, jego zarząd przejęła Powiatowa Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”. W 1950 r. utworzone zostało przedsiębiorstwo Zwierzynieckie Zakłady Piwowarsko-Słodownicze, obejmujące browar w Zwierzyńcu i Zamościu. W kolejnych latach wielokrotnie modernizowano wyposażenie browaru. W 1970 r. zwierzyniecki browar włączono w skład Zakładów Piwowarskich w Lublinie. W latach 1970-tych i 1980-tych uruchomiono nowy oddział browaru poza historycznym zespołem — rozlewnię piwa. Browar jest własnością Skarbu Państwa pozostając w dzierżawie Perły – Browarów Lubelskich. Obecnie stanowi swego rodzaju muzeum i jest udostępniany do zwiedzania. Trasa prowadzi po zabytkowych wnętrzach. Zwiedzający mogą poznać historię warzenia lokalnych gatunków piwa oraz obejrzeć dawne urządzenia i pomieszczenia produkcyjne. Przygotowana trasa prezentuje nie tylko historię miejsca, ale także technologię produkcji piwa. Ekspozycje wzbogacone są projekcjami multimedialnymi. W okresie wakacyjnym na dziedzińcu przed budynkiem browaru rokrocznie odbywa się impreza plenerowa będąca częścią Letniej Akademii Filmowej.

Opis obiektu

Kompleks browaru zlokalizowany jest na południe od założenia rezydencjonalnego, na terenach dawnych ogrodów i stanowi integralny oraz ważny element układu przestrzennego historycznego centrum Zwierzyńca. Kompleks browaru w Zwierzyńcu składa się z dwóch części przedzielonych ulicą Browarną. Tzw. stary browar to przede wszystkim pochodzący z XIX w. budynek główny. Od frontu przylega niesymetrycznie magazyn słodu (dawna słodownia wieżowa i suszarnia). Z tyłu znajduje się kotłownia wybudowana w latach 70. XX w. Z budynkiem głównym sąsiadują: dawna remiza, kilka budynków mieszkalnych, gospodarczych i warsztatów oraz portiernia.     

Fundamenty budynku głównego murowane z kamienia wapiennego i cegły ceramicznej pełnej na zaprawie wapienno-piaskowej. Obiekt niepodpiwniczony trójkondygnacyjny z użytkowym poddaszem. Mury zewnętrzne i wewnętrzne zrealizowane z cegły ceramicznej pełnej i kamienia wapiennego, obustronnie tynkowane. Stropy typu Kleina odcinkowe, w większości nowe na belkach stalowych i podciągach. W fermentowni i dawnej leżakowni sklepienia kolebkowo-krzyżowe oparte z jednaj strony na murach zewnętrznych, od środka na ceglanych tynkowanych filarach. Więźba dachowa w konstrukcji stalowej z elementami drewnianymi. Pokrycie dachu — blacha miedziana na deskowaniu. Posadzki cementowe, w górnych kondygnacjach część podłóg drewniana. Schody wewnętrzne zróżnicowane: nowe żelbetowe w klatce schodowej południowej, w warzelni stalowe, do magazynu cukru drewniane zabiegowe z drewnianą balustradą. Okna drewniane ościeżnicowe, pojedyncze lub podwójne skrzynkowe, zróżnicowane pod względem kształtu i wielkości: w kształcie leżącego prostokąta, prostokątne zamknięte łukiem pełnym lub odcinkowym, półkoliste, okulusy; w warzelni okno metalowe wielokwaterowe, we współczesnych częściach budynku okna metalowe wielokwaterowe. Stolarka drzwiowa zróżnicowana, z przewagą drzwi drewnianych, płycinowych.

Budynek złożony z kilku części na rzucie zbliżonym do podkowy. Na XIX-wieczną bryłę budynku browaru składają się: główna część produkcyjna (środkowa), budynek dawnej słodowni (skrzydło północne), budynek dawnej fermentowni i leżakowni (skrzydło południowe), od frontu w narożniku między słodownią i korpusem środkowym znajduje się suszarnia słodu. Każda z części budynku nakryta dachem dwuspadowym (wyjątek stanowi dwukondygnacyjna część frontowa głównej części budynku). Skrzydło południowe (leżakownia i fermentownia) od wschodu parterowe, kryte dachem trójpołaciowym łamanym. Frontowy dwukondygnacyjny trakt części środkowej budynku (mieszczący pomieszczenia biurowe) nakryty dachem pulpitowym.

Elewacje tynkowane, osiowe, na niskim cokole. W elewacji frontowej na osi płytki ryzalit z głównym wejściem do budynku. Elewacja gładka bez podziałów. Dekoracja architektoniczna w formie dwóch opasek nadokiennych w górnej kondygnacji ryzalitu oraz profilowanego gzymsu koronującego. Okna prostokątne zamknięte łukiem pełnym. W ryzalicie środkowym szeroki przejazd bramny zamknięty łukiem pełnym, w górnej kondygnacji między wąskimi oknami umieszczony na elewacji krzyż, a nad nim data uruchomienia browaru: 1806. Pozostałe elewacje, zarówno tylna, jak i elewacje skrzydeł bocznych budynku o podziałach, rozplanowaniu i dekoracji analogicznej.     

W pomieszczeniach browaru eksponowane są: kadź zacierna, kocioł zacierny, kocioł warzelny, kadź filtracyjna i wyposażenie fermentacyjne.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek dostępny z zewnątrz, wewnątrz w ramach zwiedzania ekspozycji

Autor noty: Piotr Mazur, OT NID w Lublinie, 03.11.2023 r.