Osada, założona przez Jana Zamojskiego w 1593 r., charakteryzuje się wysokimi walorami artystycznymi, krajobrazowych i przyrodniczymi.

Historia obiektu

Obszar, na którym usytuowany jest Zwierzyniec, leży w dawnej ziemi chełmskiej,  na historycznej Rusi Czerwonej. Od początku stanowił część włości szczebrzeskiej, która w 1378 r. została nadana przez króla Ludwika Węgierskiego Dymitrowi z Goraja, w rękach którego pozostawała do 1400 r., a następnie przeszła na jego potomnych. Około 1415 r. dobra szczebrzeskie jako wiano dostały się w ręce Tranowskich, po nich zaś, w 1530 r. (również w ramach koligacji rodzinnych), przeszły na Kmitów, później na Górków (1555 r.). Jan Zamoyski wykorzystując trudną sytuację finansową braci Czarnkowskich, siostrzeńców i spadkobierców Stanisława Górki, przejął dobra szczebrzeskie w 1593 r. Jeszcze w tym samym roku teren ten został wcielony do niepodzielnego majątku Zamoyskich – Ordynacji Zamojskiej – jako Klucz Szczebrzeski (trzeci co do wielkości i jeden z najbardziej dochodowych). W momencie zakupu tych ziem przez Zamoyskiego, teren późniejszego Zwierzyńca nie był w żaden sposób zagospodarowany. W końcu XVI w., w momencie włączenia tego obszaru do Ordynacji Zamojskiej, wokół niego istniały już bądź zostały założone wsie: Kosobudy, Obrocz, Topólcza, Turzyniec, Wywłoczka, Żurawnica i Ruda (Rudka). To właśnie walory krajobrazowe i przyrodnicze zdecydowały, że teren ten został w planach Zamoyskiego pomyślany przede wszystkim jako idealne miejsce polowań. Wykorzystując swoje zamiłowanie oraz wyjątkowo dogodny teren – jodłowo-bukowy kompleks leśny i sprzyjający system wodny – założył tu zwierzyniec, rodzaj ogrodu, obszaru łowieckiego i hodowli zwierząt. Na przełomie XVI i XVII w. na terenie obecnej osady doszło do wzniesienia bliżej nieokreślonej zabudowy, która w pierwszej ćwierci siedemnastego stulecia mogła funkcjonować jako rodzaj dworu myśliwskiego, przekształcając się następnie w bardziej okazałą willę.

W latach 1741-47 została zbudowana na centralnej wyspie stawu północnego, z fundacji Tomasza i Teresy z Michowskich Zamoyskich, kaplica pw. św. Jana Nepomucena. W ten sposób ukształtowane zostało charakterystyczne dla baroku jednoosiowe założenie z centralną rezydencją, dziedzińcem i obiektem sakralnym na wyspie.

Obraz osady z końca XVIII w. został zarejestrowany w protokole pomiarowym gromady zwierzynieckiej z 1787 r. Dokument ten wymienia najważniejsze obiekty: pałac wśród ogrodów przy sadzawce, oficyny pałacowe, zwierzyniec, altanę wśród lasu, psiarnię, ogród włoski, oranżerię i dom ogrodnika, kaplicę, folwark, pola dworskie i łąki, arendę zwierzyniecką, młyn, dom młynarza, staw, chałupy, pola, łąki i pastwiska chłopskie

2. poł. XVIII w. to także rozwój manufaktur zwierzynieckich opartych przede wszystkim o pracę chłopów pańszczyźnianych. W tym czasie na terenie osady, ściśle powiązanej gospodarczo z Rudą, funkcjonował nad Wieprzem tartak, pochodzący z 1771 r. Przy tartaku zbudowano w tymże roku nowy młyn. W 1773 IX ordynat, Jan Jakub Zamoyski, urządził w Zwierzyńcu mydlarnię, a rok później rozpoczął budowę zakładu ceramicznego produkującego fajans. Rozwijało się także browarnictwo i gorzelnictwo. W XVII w. i 1. poł. XVIII w. browar i gorzelnia mieściły się przy karczmie zlokalizowanej między Zwierzyńcem a Wywłoczką.

Pod koniec XVIII w., dzięki aktywności Aleksandra Zamoyskiego, rezydencja zyskała charakter w pełni barokowego założenia. Najprawdopodobniej w tym okresie powstał (a przynajmniej został zaplanowany) kanał i park tworzący oś zespołu rezydencjonalnego.

W okresie kierowania ordynacją przez Stanisława Kostkę Zamoyskiego powstawały browary, gorzelnie, tartaki, gontarnie, potażnie. W Zwierzyńcu założył on (1804 r.) fabrykę maszyn rolniczych tzw. „mechanikę angielską”, pierwszy na ziemiach polskich zakład metalurgiczny produkujący maszyny i narzędzia rolnicze. Niemal równocześnie, bo w latach 1805-1806, wybudował i urządził zwierzyniecki browar.

Oprócz obiektów przemysłowych, w Zwierzyńcu powstawały także instytucje użyteczności publicznej. Około 1822 r. zaczęła działać pierwsza szkoła prywatna, utrzymywana przez ordynację. Wykładano naukę czytania, pisania, rachunków początkowych, czytania łacińskiego, naukę moralną i naukę religii. Nieco wcześniej powstał szpital na 12 łóżek, bardzo szybko, bo już w 1823 r. zlikwidowany.

Przeniesienie siedziby Ordynacji Zamojskiej do Zwierzyńca w 1812 r. stało się asumptem do określenia i wprowadzenia nowego programu użytkowego dla zespołu rezydencjalnego. W skrzydłowych oficynach umieszczono administrację majątku. Od pocz. XIX w. poszczególne działy Zarządu Ordynacji przenoszono do Zwierzyńca. Liczba urzędników Administracji Generalnej liczyła ok. 40-50, pracujących w kilku wydziałach. Pojawienie się stosunkowo dużej liczby urzędników ordynackich (i ich rodzin) wiązało się z koniecznością zapewnienia im mieszkań. Część z nich została ulokowana w pomieszczeniach zabudowań zespołu willowego, dla pozostałych wybudowano nowe domy. Inwestycja była złożona z wielu etapów i prowadzona w różnych latach. Osady urzędnicze - najczęściej drewniane domy otoczone ogrodami – pojawiły się po lewej stronie Wieprza, przy drodze do Obroczy, a także w Rudzie. Wiele z nich zachowało się do dzisiaj i są istotnym elementem, decydującym o charakterze miejscowości.

Ostatnią dużą inwestycją przemysłową w Zwierzyńcu było zorganizowanie w 1873 r. przez Tomasza Zamoyskiego fabryki posadzek, fornirów i gontów.

Opis obiektu

W kompozycji układu przestrzennego Zwierzyńca istotne znaczenie mają dwa układy: sieć dróg i system wodny. Ukształtowany na początku XIX w. podstawowy układ dróg miasta częściowo adaptujący wcześniejszą sieć drożną związaną z funkcjonowaniem Zwierzyńca jako rezydencji, stanowią: droga do Zamościa (ul. Zamojska) oraz zbiegające się z nią (przy dawnej oberży) w pierwszym węźle drogi do Biłgoraja i z Terespola oraz w drugim węźle drogi do Kosobud i Józefowa.

System wodny obejmuje uregulowany w XIX w. przebieg rzeki Wieprz, z zalewem w Rudzie oraz układ wodny założenia rezydencjalno-przemysłowego. Rozległe założenie rezydencjalno-przemysłowe złożone z wielu elementów powiązanych ze sobą przestrzennie i widokowo, zachowało do dzisiaj swoją podstawową dyspozycję kompozycyjną. Jego centrum stanowi zespół klasycystycznych oficyn otaczających rozległy dziedziniec przed nieistniejącym pałacem. Willa, stanowiąca niegdyś dominantę architektoniczną założenia, położona była na przecięciu kilku osi kształtujących wraz z układem wodnym całość kompozycji. Zachowała się główna, późnobarokowa oś założenia, wyznaczona przez kościół na wyspie i usytuowaną za willą sadzawkę z późniejszym kanałem widokowym, obecnie częściowo obsadzonym szpalerem drzew. Pozostałe osie widokowe służące zespoleniu kompozycyjnemu założenia z otaczającym krajobrazem i ekspozycją naturalnych elementów przyrodniczych – jak dolina Wieprza z łęgami czy wzgórza porośnięte lasem – częściowo utraciły swoje znaczenie. Centrum całego założenia otacza, zgodnie z pierwotną koncepcją, układ wodny obejmujący staw, kanał widokowy, odcinki koryt Wieprza i Świerszcza. Na terenach dawnych ogrodów, na południe od koryta Świerszcza, położony jest ukształtowany w XIX w. zespół zabudowy przemysłowej i mieszkalnej. Założenie od południa dopełniają rozległe kompleksy leśne, w których niegdyś był wydzielony tzw. zwierzyniec. Tereny położone na zachód od stawu, stanowiące istotny komponent kompozycji krajobrazowej założenia jako tereny otwarte nad Wieprzem, uległy w XIX i XX w. postępującemu przekształceniu i zabudowie.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek dostępny.

Autor noty: Piotr Mazur, OT NID w Lublinie, 20.10.2023 r.