Historia

Dokładna data budowy obiektu oraz jego autorstwo, nie są znane. Powstał najpewniej na przełomie lat 30. i 40. XIX w. Po raz pierwszy jego istnienie potwierdza „Generalny plan twierdzy Zamość” z 1837 r.  Budynek wzniesiony z cegły, posiadał konstrukcję „termosową”, tj. „budynek w budynku”, po bokach dłuższych z siedmioma ostrołukowymi płyciznami ze strzelnicami. Po 1866 r. w wyniku likwidacji twierdzy zamojskiej przez rząd carskiej Rosji, został częściowo rozebrany od strony wschodniej uzyskując sylwetę obiektu czteroosiowego. Od początku istnienia do 1939 r. pełnił funkcję magazynu wojskowego, przy czym do czasów kasaty twierdzy przez Rosjan, był prochownią (magazynem prochowo-amunicyjnym). W 1940 r. obiekt został zaadaptowany na mieszkania, W 1942 r. poważnie uszkodzony przez burzę. Po II wojnie światowej ponownie był użytkowany jako obiekt mieszkalny. W 1959 r.   przeprowadzono remont na obiekcie, w 1970 r. założono podsufitki. W latach 2011-2015, w ramach projektu „Zamość miasto UNESCO, Pomnik Historii RP produktem turystycznym polskiej gospodarki”, realizowanego w latach 2008-2015, śródszaniec zrewitalizowano.

Opis

Śródszaniec (dawna prochownia) jest usytuowany w obrębie fortyfikacji południowo-zachodniej części Twierdzy Zamość, na osi bastionu III, w odległości ok. 20 m od Arsenału. Jest to budynek założony na planie prostokąta,  jednokondygnacyjny, bez podpiwniczenia, murowany z czerwonej cegły, przykryty niskim dachem dwuspadowym o konstrukcji krokwiowo-płatwiowej pobitym blachą. Grubość ścian dochodzi do 2 m. Podstawę budynku stanowi kamienny cokół. Elewacje południowa i północna są sześcioprzęsłowe, rozczłonkowane ostrołukowymi, ślepymi arkadami o profilowanych archiwoltach i dekoracyjnych zwornikach. W elewacjach dłuższych wyróżniają się pary strzelnic szczelinowych. Od wschodu budynku - niedokończona rekonstrukcja pierwotnego przejazdu zamkniętego łukiem, osłonięta oszkloną ścianą, w której znajdują się współczesne drzwi wejściowe z kamiennym nadprożem. Od zachodu - czytelne ślady półkolistego przejazdu, obecnie zamurowanego, z dwoma współczesnymi otworami na drzwi. Wnętrze budynku jest jednoprzestrzenne (ze sztucznym podziałem na salę projekcyjną, recepcję i sanitariat za pomocą przeważnie ścianek z karton gipsu), przykryte sklepieniem kolebkowym.

Najciekawszą cechą charakterystyczną śródszańca są wyryte z każdej jego strony do wysokości ok. 170 cm na ceglanych elewacjach, napisy w języku rosyjskim, umieszczone tam przez żołnierzy i oficerów armii rosyjskiej, stacjonujących w Zamościu w drugiej połowie XIX wieku. Przy części napisów znajdują się daty roczne i dzienne odnoszące się do lat 80. i 90. XIX wieku  oraz początków XX stulecia.

Dawna prochownia należy obecnie do kompleksu Muzeum Fortyfikacji i Broni Arsenał Oddział Muzeum Zamojskiego. Można w niej obejrzeć prezentację multimedialną "Historia miasta i twierdzy Zamość".

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek dostępny z zewnątrz, wnętrze w godzinach otwarcia Muzeum Fortyfikacji i Broni Arsenał Oddział Muzeum Zamojskiego.

Autor noty: Ewa Prusicka, OT NID w Lublinie, 22-08-2023 r.