Historia obiektu

Arsenał zbudowano w latach 1582-1583, według projektu Barnarda Morando. W 1658 r. w wyniku pożaru budynek został uszkodzony. W 3 ćw. XVII w. przebudowano obiekt, najprawdopodobniej według projektu J. Linka. Kolejna (częściowa) przebudowa miała miejsce w poł. XVIII w. W 1813 r. wykonano rozbiórkę dachu. W czasie przebudowy w latach 1821-23, według projektu J. Malletskiego, dobudowano portyk. Jeszcze jedna przebudowa odbyła się na przełomie XIX i XX w. Remont budynku przeprowadzono w latach 1922-1924. Po 1944 r. wykonane zostały drobne przeróbki. W 1962 r. wykonano remont dachu a w 1971 r. nastąpiło skucie części detalu, natomiast gruntowne prace restauratorskie przeprowadzono w latach 1978-1983, pod kierunkiem A. Kadłuczki.

Obiekt pełnił funkcję arsenału ordynackiego do 1821 r. W 2 poł. XIX w.  mieścił się w nim areszt i magazyn, na przełomie XIX/XX w. stajnie, a w latach 1915-1918 ponownie areszt i magazyn. W okresie międzywojennym, w latach 1923-1939, był siedzibą szkoły rzemieślniczo-przemysłowej. W latach 20. także częściowo był zajęty przez magazyn spółdzielni „Rolnik”. W czasie okupacji hitlerowskiej budynek przeznaczono na stajnie. Krótko na przełomie 1944/45 r. był siedzibą szkoły podstawowej, a następnie Związku Stowarzyszenia Spożywców, w l. 1951-55 Powiatowego Przedsiębiorstwa Budowlanego, w l. 1956-76 stolarni Zakładów Przemysłu Terenowego, następnie hali montażowej Zakładu Metalowego „Zamet”, potem FAM „Spomasz”. Po gruntownej restauracji, cały budynek został przeznaczony na muzeum, które oficjalnie otwarto 26 października 1984 r.

Opis obiektu

Arsenał jest usytuowany w południowo-zachodniej części Twierdzy Zamość, na terenie zapola bastionu III, w odległości ok. 100 m na zachód od katedry. Jest to budynek założony na planie wydłużonego prostokąta, od południa z prostokątnym, płytkim, trójdzielnym portykiem, osłaniającym dwuskrzydłowe schody prowadzące na górny poziom. Obiekt jest dwukondygnacyjny (piętro niższe od parteru), murowany z cegły i kamienia, obustronnie otynkowany, przykryty niskim dachem czterospadowym, portyk dachem dwuspadowym, zwieńczonym trójkątnym i oprofilowanym szczytem. 

Elewacje obiektu są dwukondygnacyjne, wsparte na niskim cokole, rozdzielone zadaszonym gzymsem kordonowym i zwieńczone profilowanym gzymsem koronującym. Powyżej w elewacjach dłużnych znajdują się małe okna w formie leżących prostokątów. Portyk w fasadzie południowej jest trójarkadowy, przy czym arkady są zakończone półkoliście. Ściany szczytowe są dwuosiowe, w przyziemiu posiadają duże bramy przykryte półkoliście, w drugiej kondygnacji prostokątne okna, analogiczne do tych w elewacjach dłużnych.

Układ wnętrza jest symetryczny, dziewięcioprzęsłowy, dwunawowy na parterze, pierwotnie identyczny na parterze i piętrze, gdzie obecnie mamy wnętrze jednoprzestrzenne. W zachodnim skrzydle zostało wydzielone ściankami działowymi pojedyncze pomieszczenie biurowe. W skrzydle wschodnim znajdują się ażurowe schody kręte. Sklepienia pomieszczeń są kolebkowo-krzyżowe, wsparte na filarach ustawionych wzdłuż osi podłużnej budynku (na parterze) i nowe stropy gładkie (1 piętro). Jeśli chodzi o wyposażenie – nie zachowały się elementy pierwotne. 

Arsenał należy obecnie do kompleksu Muzeum Fortyfikacji i Broni Arsenał Oddział Muzeum Zamojskiego. Na ekspozycji stałej można oglądać broń datowaną od XVI do XIX w. niemal z całej Europy, organizowane są również wystawy czasowe.

Dostępność obiektu dla zwiedzających

Zabytek dostępny z zewnątrz, wnętrze w godzinach otwarcia Muzeum Fortyfikacji i Broni Arsenał Oddział Muzeum Zamojskiego.

Autor noty: opr. Ewa Prusicka, OT NID w Lublinie, 22-01-2024

Bibliografia       

• Herbst S., Zachwatowicz J., Twierdza Zamość, Warszawa 1936
• Kędziora A., Dawna architektura i budownictwo Zamościa, Zamość 1990, s. 51
• Karta ewidencyjna, Arsenał, oprac. G. Michalska, J. Niedźwiedź 1997, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie Delegatura w Zamościu i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
• Kędziora A., Encyklopedia miasta Zamościa, Chełm 2000
• Arsenał. Muzeum Fortyfikacji i Broni, oprac. Marek Jawor, Zamość 2014