Nowoczesny system fortyfikacji został w 1 poł. XIX w. rozbudowany, stanowiąc dziś cenny dokument przemian w architekturze militarnej, przykład architektury i myśli inżynieryjnej XIX w.

Historia

Zamość założony został na „surowym korzeniu” aktem lokacyjnym z 1580 r., jako prywatna inicjatywa Jana Zamoyskiego. Nadworny architekt kanclerza Bernardo Morando, wykorzystując założenia włoskiej koncepcji citta ideale inspirowanej renesansową filozofią antropocentryzmu, opracował projekt planu miasta na rzucie nieregularnego pięcioboku dostosowanego do terenu oraz wszystkich ważniejszych budowli: rezydencji fundatora, świątyń, ratusza, wzorcowych domów dla mieszczan, bram miejskich, arsenału i nowoczesnych fortyfikacji bastionowych. Realizacja pierwszego etapu budowy fortyfikacji zakończyła się ok. 1618 r. Zbudowano 7 bastionów połączonych kurtynami czy linią wałów. W murach istniały 3 bramy : Lubelska od północy, Lwowska od wschodu oraz Szczebrzeska od południa Długość murów twierdzy wynosiła prawie 2400 m - przy powierzchni miasta 24 hektary. Od południa i zachodu miasto chronione było rozlewiskiem wód Łabuńki i Topornicy , spiętrzonymi systemem tam i grobli, z pozostałych stron - głęboką fosą. W 1 poł. XVII w. prace przy fortyfikacjach kontynuował architekt Andrea dell’Aqua. Dzięki nowatorskim rozwiązaniom budowlanym, twierdza była bezskutecznie oblegana przez wojska Bohdana Chmielnickiego w 1648 r., następnie przez wojska szwedzkie pod dowództwem Karola X Gustawa. W latach 80. i 90.XVII w. zmodernizowano kilka dzieł obronnych twierdzy wg proj. Jana Michała Linka. W 1772 r. została zajęta przez Austriaków, 1809 r. jedyny raz w historii zdobyta szturmem przez Polaków, 1813 r. przez ponad 8 miesięcy broniła się przed Rosjanami, 1831 r. jako ostatnia biorąca udział w Powstaniu Listopadowym poddała się Rosjanom. Twierdza Zamość w 1821 r. została odsprzedana przez Zamoyskich rządowi Królestwa Polskiego, otrzymując status „twierdzy krajowej”. W latach 1821-1831 poddano ją generalnej modernizacji, łącznie z rozbudową przedpola, pod kierunkiem wybitnego fortyfikatora gen. Jana Mallet-Malletskiego,. W 2 poł. XIX w. twierdzę skasowano jako przestarzałą i wyburzono część fortyfikacji. Proces odbudowy niszczejących fortyfikacji zapoczątkowano już w okresie międzywojennym, gdy wzrastała świadomość wyjątkowej wartości kulturowej Zamościa, co potwierdzone zostało oficjalnym uznaniem go w 1936 r. za zabytek i objęciem ścisłą ochroną konserwatorską. W 1992 r., po przeprowadzonej wcześniej kompleksowej restauracji, historyczny zespół miasta wpisany został na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Dzięki funduszom unijnym, w latach 2007-14, a głównie 2011-14, przeprowadzono rewitalizację fortyfikacji, łącznie z rekonstrukcją wielu dzieł obronnych.

Opis

Twierdza Zamość o genezie XVI-wiecznej i gruntownych przebudowach w 1 poł. XIX w., jest założeniem bastionowym o kompozycji zamkniętej dośrodkowej. Obejmuje dwa główne zespoły elementów (o różnym stopniu zachowania i z udziałem rekonstrukcji): obwód bastionowo-kurtynowy (XVI-XIX w.) oraz fortyfikacje zewnętrzne w obrębie przedpola twierdzy (XIX w.). Do pierwszego zespołu należy 7 bastionów oraz wzniesione między nimi kurtyny przeprute pięcioma bramami, furtami lub poternami, całość otoczona fosą. Dzieła zewnętrzne rozrzucone są promieniście wokół obwodu bastionowego. Wyróżniono ok. 50 elementów w obu zespołach. Główne kategorie elementów to: Bastiony I-VII - ziemne, z okładziną ceglano-kamienną (dobrze zachowały się jedynie bastiony I, III, VI i VII), kurtyny między bastionami z wysokością murów dochodzących do 10 m, w obecnej postaci z 1 poł. XIX w. (najlepiej zachowany ceglany odcinek fortyfikacji o dł. ponad 200 m, kryjący wewnątrz galerie strzelnicze z licznymi otworami ogniowymi, znajduje się miedzy bastionami VI i VII); Stara Brama Lubelska z k. XVI w., manierystyczna z arkadowym półokrągłym przejazdem, wysokim trójkątnym szczytem z wyobrażeniem Polonii i inskrypcjami w języku łacińskim chwalącymi ojczyznę, z przejazdem do niedawna zamurowanym na pamiątkę przejazdu przez nią jeńca Zamoyskiego - Maksymiliana Habsburga w 1588 r., po obecnym remoncie odzyskała przejazd i most zwodzony; Brama Szczebrzeska - ulokowana na południowy zachód od katedry, wzniesiona w 1603-05 wg. proj. B. Moranda, przebudowana w XVIII (otrzymała rokokową attykę z kamiennymi wazonami i rzeźbami św. Floriana i św. Michała Archanioła) i XIX w., po zamurowaniu Starej Bramy Lubelskiej główny wjazd do miasta, w l. 2007-8 przeszła remont generalny odzyskując dawny przejazd bramny i most; Nowa Brama Lubelska - klasycystyczna, z ok. lat 1821-22, z arkadowym przejazdem głównym, drewnianym mostem od pn.; Stara Brama Lwowska - manierystyczna, wzniesiona po 1597 r. wg proj. Bernarda Morando, ceglano-kamienna ze sklepieniem kolebkowym z lunetami, arkadowym przejazdem, w bocznych ścianach z otworami strzelniczymi, od wsch. z okazałym trójkątnym szczytem z wyobrażeniem Chrystusa i niewiernego Tomasza, po bokach ozdobionym herbami Jelita Zamoyskich, poniżej łacińską inskrypcją oddającą twierdzę pod opieką boską i poświadczając fundacje Zamoyskiego; Nowa Brama Lwowska - wzniesiona w 1820 r. ok. 40 m na południe od Bramy Lwowskiej Starej, z zachowanymi kazamatami od pd.; Furta Wodna - sklepione przejście piesze, przebite w pd. kurtynie murów obronnych; Fosa z urządzeniami (Murem Carnota, kanałami przepustowymi i in.); Arsenał - usytuowany na pd.-zach. skraju Starego Miasta, wzniesiony ok. 1630 r., najprawdopodobniej wg proj. Andrea dell’Agua, pierwotnie jednokondygnacyjny, rozbudowany w l. 1820-25 o pierwsze piętro; Nadszańce na bastionach VI i VII - ceglano kamienne wieże artyleryjskie zbudowane na “szyi" bastionów, dwukondygnacyjne, z fasadą zewnętrzną ze strzelnicami dla dział, nadszaniec na bastionie VII dłuższy (ma ponad 94 m) od nadszańca z bastionu VI (liczy 77 m) i płasko przykryty grubą (2 m) warstwą ziemi, która miała chronić go przed wybuchami pocisków (nadszaniec VI po adaptacji na budynek szkoły przykryto dachem 4-spadowym); Kojec (kaponiera) - jeden z kilku tego typu obiektów zbudowanych na dnie fosy w celu jej obrony, z 1836 r., zachowany w całości, zlokalizowany w Parku Miejskim obok Starej Bramy Lubelskiej, kamienno-ceglany, pięcioboczny, z otworami strzelniczymi, przy południowo-wschodnim narożniku budynku zrekonstruowany w 2009 r. fr. muru Carnota; Wartownia - zlokalizowana od południa przed Bramą Szczebrzeską i fosą, niewielki klasycystyczny budynek z ok. 1825 r.; Prochownia - położona na bastionie III, na południowy zachód od Arsenału, neogotycki budynek z cegły zbudowany przed 1845 r. jako ostatnia budowla obronna w Zamościu; Działobitnia (rotunda) - masywny ceglano - kamienny budynek forteczny, wzniesiony w latach 1825-31, zbudowany na planie koła o średnicy 54 m. z otworami strzelniczymi, przykryty warstwą ziemi, wysunięty ponad 500 m na pd. przed lico murów obronnych twierdzy, połączony z miastem umocniona groblą, w okresie międzywojennym pełnił funkcję składu amunicji, w latach 1939-44 był miejscem więzienia i egzekucji mieszkańców Zamojszczyzny przez hitlerowców (zginęło ok. 8 tys. ludzi - dwa razy tyle było więzionych, spoczywają na cmentarzu założonym wokół rotundy i wzdłuż grobli); ziemne dzieła obronne zlokalizowane na przedpolu twierdzy, pochodzące przeważnie z czasów modernizacji twierdzy w 1 poł. XIX w. takie jak: Raweliny kurtyn (niezachowane raweliny kurtyn III-IV oraz VI-I), Słoniczoła bastionów I, III i IV, Luneta kurtyny VI-VII, Redan - wysunięty ok. 800 m na północny wschód twierdzy.

Dostęp do niektórych obiektów fortyfikacji- ograniczony.

Oprac. Ewa Prusicka-Kołcon, OT NID w Lublinie, 8.12.2014 r.