Była wotum dziękczynnym hetmana za jego liczne zwycięstwa i wiodącym ośrodkiem życia religijnego Ordynacji Zamojskiej, miejscem „koronacji” ordynatów, mauzoleum rodowym Zamoyskich. Budynek katedry i jej otoczenie stanowią zespół unikatowy w skali światowej.

Historia

Kościół kolegiacki (ob. katedralny) pw. Zmartwychwstania Pańskiego i Św. Tomasza Ap. został zbudowany w latach 1587-98 według proj. i pod ścisłym nadzorem architekta włoskiego Bernardo Morando. Prace wykończeniowe i dekoracyjne trwały jeszcze długo po śmierci architekta (1601?) i kanclerza (1605), zapewne aż do konsekracji świątyni w 1637 r. W XVIII w. ściany wnętrza pokryto polichromią, zaś w l.1783-85 wzniesiono murowany ołtarz architektoniczny, wprowadzając nad nim lukarnę z okulusem. W 1809 (?) rozebrano wieżyczkę sygnaturki nad nawą. Jedyna większa przebudowa miała miejsce w latach 1824-26, kiedy to w ramach przekształcania prywatnego miasta w twierdzę rządową, na polecenie wielkiego księcia Konstantego skuto lub zamalowano liczne elementy wystroju, w tym herby Zamoyskich i napisy świadczące o wotywnym charakterze świątyni. Remonty świątyni miały miejsce w latach 1857-58, 1867-71, 1906-09, 1930-31, 1937-38, 1947 (restaurowanie po okresie okupacji, kiedy pełnił funkcję magazynu zboża), 1949-51, 1953, 1955, 1960-61, 1972-74, 1977-80, 1986, 1989-91, 1995 oraz w latach 2010-12, kiedy wykonano generalny remont konserwatorski i rekonstrukcję historycznej bryły Katedry wraz z zagospodarowaniem terenu w jej otoczeniu. Pierwotna, drewniana dzwonnica, powstała jeszcze za czasów fundatora miasta, spłonęła w 1658 r., odbudowana w 1661 r., rozebrana w XVIII w. Obecna, murowana, wzniesiona została w latach 1760-76 według projektu Jerzego de Kawe. Przeniesiono na nią 3 dzwony: „Jan” (1662), „Wawrzyniec” (1715) i „Tomasz” (1721). W 1828 r. rozebrano barokowy hełm wraz z wieńczącymi elewacje czterema frontonami. Kolejna przebudowa z 1937-38 r. przez Teodora M. Wtorzeckiego wprowadziła m.in. wysoki neobarokowy hełm z czworokątną latarnią nad szeroką banią. Kolejne remonty miały miejsce w latach 1958, 1992 oraz w 2012-13. Infułatka, jako plebania, została wzniesiona w ostatniej ćw. XVI w. (1582?), zapewne według planów Bernardo Morando, przebudowana przed 1620 r. z fundacji Mikołaja Kiślickiego, dziekana zamojskiego, powtórnie przebudowana po pożarze w 1658 r. W 2 poł. XIX w., w okresie funkcjonowania twierdzy, służyła jako „dom naczelnika”, na przełomie XIX/XX w. dobudowano od zachodu oficynę w granicach cmentarza. W 1940-41 r. znajdowała się w niej szkoła, w latach 1942-54 urząd telegraficzny, w 1954 r. zwrócona kościołowi mieści mieszkanie infułata oraz w części parteru od 1987 r. Muzeum Sakralne Katedry Zamojskiej. Remonty obiektu wykonano w latach 1935, 1955, 1970, 1989, 1990 (portal), 1994 oraz w 1998. Budynek Wikariatu powstał w 1 poł. XVII w. pierwotnie obejmując pn. część obecnego budynku, rozbudowany po 1658 r., dwukrotnie przebudowany w XVIII w. Kolejne remonty i adaptacje pomieszczeń parteru na sklepy miały miejsce w k. XIX w. oraz w latach 1937 i 1968, w 1996 r. adaptowano północną część na kancelarię adwokacką.

Opis

W skład zespołu kościoła kolegiackiego (ob. katedralnego) pw. Zmartwychwstania Pańskiego i Św. Tomasza Ap. wchodzą: kościół katedralny, dzwonnica, Infułatka (dawna plebania) oraz Wikariat. Kościół kolegiacki (ob. katedralny) pw. Zmartwychwstania Pańskiego i Św. Tomasza Apostoła został zbudowany w południowo zachodniej części miasta. Wzniesiono go z cegły i wapienia oraz ciosów piaskowca, otynkowano. Katedra jest bazyliką trójnawową, orientowaną, z rzędem niższych kaplic po bokach, z głównym wejściem od zachodu i dwoma bocznymi od południa i północy. Kościół z zewnątrz przysadzisty, wewnątrz zaskakuje smukłymi proporcjami. Składa się z pięcioprzęsłowego korpusu założonego na planie kwadratu oraz części prezbiterialnej oddzielonej od nawy głównej łukiem tęczowym. W zachodnim przęśle nawy głównej znajduje się chór muzyczny wsparty od czoła na trzech półkolistych arkadach, na którym umieszczone są 25-głosowe organy ufundowane w 1895 r. przez XV ordynata Maurycego Zamoyskiego. Nawa główna oddzielona jest od naw bocznych smukłymi filarami arkadowymi. W prezbiterium występuje sklepienie kolebkowe z zamknięciem dostosowanym do formy absydy. W nawie głównej i nawach bocznych występuje sklepienie kolebkowe ze stycznymi lunetami, w kaplicach bocznych - sklepienia krzyżowe, w zakrystii i kaplicy południowo wschodniej rozbudowane sklepienia krzyżowe z parami lunet w narożach. Krypty posiadają sklepienia kolebkowe. Dach nad nawą główną drewniany o konstrukcji wieszarowej. Dach naw bocznych i kaplic przykryty wspólnym dachem pulpitowym o konstrukcji płatwiowo-krokwiowej. Nad prezbiterium dach drewniany o konstrukcji jętkowej. Pokrycie dachówką. Wysoką nawę główną zdobi rzeźbione belkowanie. Między wspornikami wysuniętego gzymsu umieszczono 85 rozet (każda inna, żadna się nie powtarza). We wnętrzu świątyni uwagę zwraca także barokowy ołtarz główny z lat 1783-85. z obrazem przedstawiającym patrona katedry, św. Tomasza Apostoła przed Zmartwychwstałym Chrystusem oraz stojące na ołtarzu rokokowe, srebrne tabernakulum. Sceny z życia i męczeńską śmierć patrona świątyni przedstawiają cztery płótna z XVII wieku, umieszczone na bocznych ścianach prezbiterium. Z ośmiu kaplic najciekawszą jest, usytuowana na prawo od prezbiterium, kaplica Zamoyskich. W jej posadzce umieszczono płytę nagrobną fundatora Zamościa Jana Zamoyskiego, a obok nagrobek z białego karraryjskiego marmuru, poświęcony XIV ordynatowi Tomaszowi Stanisławowi Zamoyskiemu, wykonany w 1891 r. przez Antonio Argentiego. Wiszące na ścianie kaplicy portrety przedstawiają hetmana Jana Zamoyskiego i jego syna Tomasza. Oba są dziełem Wojciecha Gersona. Sklepienie kaplicy zdobią barokowe sztukaterie, wykonane w 1635 r. przez Jana Baptystę Falconiego. Obok wejścia do kaplicy metalowe drzwi w posadzce z napisem: Fundatoribus Grata Memoria (Fundatorom wdzięczna pamięć) prowadzą do krypt ordynackich. Pochowani są w nich wszyscy ordynaci oraz członkowie ich rodzin. Czterokondygnacyjna dzwonnica o wys. 47 m, zbudowana z kamienia i cegły, otynkowana, stoi od północnej strony katedry, na jej osi poprzecznej. Kondygnacja przyziemia została założona na rzucie wydłużonego prostokąta, jest trójdzielna, z jednoprzęsłową sklepioną krzyżowo bramą założoną na osi poprzecznej pod wieżą i otwartą parą rozglifionych ku wnętrzu arkadowych przejść. Po bokach bramy położone są dwa małe pomieszczenia sklepione kolebkowo, we wschodnim znajduje się składzik, w zach. klatka schodowa wiodąca na wieżę, gdzie wiszą 3 zabytkowe dzwony: ”Jan”, „Wawrzyniec” i „Tomasz”. Dwukondygnacyjny trzon wieży założony został na planie kwadratu o zaokrąglonych narożnikach, w dolnej części od wsch. i zach. z balkonami. Czwarta kondygnacja jest węższa, z zewnątrz kwadratowa, wewnątrz ośmioboczna, z niszami w narożach, otoczona balkonem i zwieńczona czterema frontonami i wysokim baniastym hełmem, krytym blachą miedzianą. Od południowej strony katedry usytuowana jest Infułatka, budynek dawnej plebanii, zwany też dziekanką lub prałatówką. Jest to obiekt założony na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, w układzie trójtraktowym, trójdzielnym, dwukondygnacyjny, częściowo podpiwniczony. Został zbudowany z wapienia i cegły, otynkowany, kryty spłaszczonym dachem czterospadowym. Portale i obramienia okien wykonane są z piaskowca, na parterze zachowało się renesansowe kamienne obramienie okienne z guzami. Wyróżnia się bogato rzeźbiony wczesnobarokowy portal arkadowy głównego wejścia w pn. fasadzie budynku, poprzedzony zejściem ze schodkami z wyższego poziomu cmentarza przykościelnego, z parą półkolumn rzymsko-doryckich na tle półpilastrów zwieńczonych sterczynami, z herbem fundatora Kiślickiego (Prus) w bogatym kartuszu pod infułą z inicjałami NKDZ. Sklepienia piwnic, parteru i drugiej kondygnacji budynku - kolebkowo-krzyżowe. We wnętrzach znajdują się skromniejsze portale i sklepienia z dekoracją listwowo-sztukateryjną, również z herbem Kiślickiego. Na północ od katedry znajduje się Wikariat, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, dwukondygnacyjny, częściowo podpiwniczony, kryty czterospadowym dachem. Został zbudowany z cegieł i otynkowany. Elewacje skromne, bez podziałów, z gzymsem wieńczącym, który obiega budynek, w elewacji północnej prosty portal, okna prostokątne cztero- lub sześcio-kwaterowe, rozmieszczone na elewacjach przeważnie nieregularnie. Wnętrze trzytraktowe, z długimi korytarzami - w obydwu kondygnacjach przesklepionymi kolebkowo.

Dostęp do zabytku ograniczony.

Oprac. Ewa Prusicka-Kołcon, OT NID w Lublinie, 20.11.2014 r.