Historia

Fortyfikacje Przemyśla zaczęły powstawać już w okresie wczesnego średniowiecza, tj. w XI i XII w. gdy osada położona w strategicznej strefie Bramy Przemyskiej znajdowała się we władaniu książąt ruskich z dynastii Rurykowiczów. Pierwotny system obronny miasta przed jego lokacją na prawie magdeburskim w 1389 r. funkcjonował w oparciu o wał ziemny z palisadami, który otaczał ówczesną zabudowę miasta, która chroniona była dodatkowo przez tereny podmokłe i zalewowe od strony rzeki San. W drugiej poł. XV w. w odpowiedzi na wzrastające zagrożenie najazdami tatarsko-mołdawskimi i tureckimi, zaczęto rozbudowywać obwarowania miejskie. Ówczesny system obronny Przemyśla składał się z wyłącznie ziemno-drewnianych fortyfikacji, które tworzyły wały na których stały parkany z trzema drewnianymi bramami oblepionymi gliną: Lwowską, Wodną i Grodzką oraz również drewnianymi basztami i systemem fos na przedpolu, które utrudniać miały oddziałom nieprzyjacielskim swobodny dostęp do obwarowań. W pierwszej poł. XVI stulecia ze względu na wciąż obecne ryzyko napadów nieprzyjacielskich pochodzących z terytorium Imperium Osmańskiego, istniejący system fortyfikacji miejskich był stale modernizowany i wzmacniany, a sam obwód obronny murów obronnych został znacznie rozszerzony. W efekcie tych prac realizowanych w pierwszej poł. XVI w. pod nadzorem włoskich architektów Wawrzyńca Italusa i Piotra Włocha zaczął funkcjonować w Przemyślu solidny system basztowo-bastejowy z pełnym obwodem murów obronnych o narysie zbliżonym do pięcioboku. W drugiej poł. XVI w. i w początkach XVII stulecia kontynuowano rozbudowę obwarowań miejskich prowadzoną pod kierownictwem takich  muratorów jak m.in. Andrzej Peregryn Bononi, Piotr Italus de Ponto, Jan Frankstein i Melchior Czajewicz zwany Przychylnym. U schyłku drugiej dekady XVII stulecia, w szczytowym okresie rozwoju gospodarczego miasta i zamożności miejscowej społeczności w czasach nowożytnych, w skład fortyfikacji Przemyśla wchodziły cztery bramy wjazdowe (Lwowska i Grodzka na osi wschód-zachód oraz Mostowa i Krakowska zwana wcześniej Wodną od strony północnej), 9 cylindrycznych i półcylindrycznych baszt (Kowalska, Mała, Krawiecka, Szewska (Safianicka), Piwowarska, Czapnicza, Kuśnierska, Rymarska i jedna nieznana z nazwy) oraz obronny narożnik wsch. usytuowany na pd. od Bramy Lwowskiej. Przed wsch. i zach. oraz częściowo pd. frontem fortyfikacji dostępu do miasta broniły dodatkowo fosy wypełnione wodą. Ówczesny stan umocnień Przemyśla widzianych z lotu ptaka przedstawia rycina zawarta w tomie VI dzieła „Civitates orbis terrarum” autorstwa Georga Brauna i Franza Hogenberga wydanego w Kolonii w 1617 r. Wspomniane niskie, murowane baszty usytuowane w linii murów obronnych nakrytych dwuspadowym daszkiem obsadzane były w XVII w. przez mieszczan, członków cechów rzemieślniczych i w razie zagrożenia bronione przy wykorzystaniu amunicji i broni palnej nabywanej nie tylko ze środków organizacji cechowych lecz także funduszy władz miejskich. W latach 20. XVII stulecia w odpowiedzi na wzrastające zagrożenie atakami wojsk tatarskich trwał proces modernizacji i wzmacniania istniejących fortyfikacji miejskich na wybranych odcinkach. W trakcie początkowego okresu rebelii kozackiej Bohdana Chmielnickiego w 1648 r. i podczas działań wojennych „potopu” w latach 1655-1657 istniejący system obronny wielokrotnie uniemożliwił najeźdźcom opanowanie stolicy ziemi przemyskiej. W drugiej poł. XVII w. na zlecenie sejmiku w Wiszni prowadzone były w Przemyślu prace modernizacyjne infrastruktury obronnej według planów wywodzących się z ziemi przemyskiej wybitnych fortyfikatorów Andrzeja Maksymiliana Fredry, a później Marcina Kątskiego. W wyniku tych inwestycji wzmocniono na wybranych odcinkach dotychczasowy obwód obronny poprzez wniesienie bastionowych szańców ziemnych. Już w pierwszej poł. XVIII w. z powodu wygaśnięcia zagrożenia związanego z inkursjami tatarskimi i zachodzących przemian w prowadzeniu działań militarnych, a także długotrwałego kryzysu ekonomicznego, miejscowy system obronny nie był już unowocześniany i zaczął stopniowo popadać w ruinę. Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 r. władze austriackie rozpoczęły proces kompleksowego wyburzania i rozbiórki istniejących fortyfikacji miejskich. W drugiej poł. lat 70. i w latach 80. XVIII w. w ramach tych działań doszło nie tylko do likwidacji większej części obwodu murów obronnych lecz także do rozbiórki bram i baszt oraz osuszania i niwelacji fos.

Opis

Obecnie z dawnych fortyfikacji miejskich zachowały się fragmenty murów obronnych w postaci: dobrze zachowanych kurtyn (widocznych od ul. Basztowej i na zapleczu ogrodu Karmelitów), fragmentów murowanych kurtyn w zróżnicowanym stopniu zachowania (na tyłach kamienic przy ul. Basztowej, Władycze, a także po zach. stronie ul. Słowackiego i Jagiellońskiej oraz w rejonie Wybrzeża Piłsudskiego) oraz reliktów podziemnych przesłoniętych prze historyczną i współczesna zabudowę oraz nawierzchnię ulic. Najdłuższy odcinek dawnych murów obronnych Przemyśla w postaci kurtyny zachował się między ulicami Basztową i Władycze pochodzący z lat 50. XVI w. i stanowiący niegdyś odcinek między Bramą Lwowską a Basztą Kowalską. Na tyłach klasztoru Karmelitów przy dawnym ogrodzie klasztornym zachował się najlepiej zachowany inny fragment kurtyny wzniesionej z cegły i kamienia w partii dolnej oraz nieco dalej w kierunku zach. pozostałości muru obronnego stojącego na skarpie wraz z wałami ziemnymi w systemie kleszczowym. Relikty dawnych murów obronnych istniejących ongiś między narożnikiem wsch. w rejonie prawosławnej cerkwi katedralnej (od końca XVII w. unickiej), Bramą Lwowską a Basztą Kuśnierską (przeważnie w partii ukrytej pod ziemią), przetrwały na zapleczu kamienic stojących przy ul. Jagiellońskiej i Słowackiego. Zachowane do chwili obecnej mury obronne były poddawane wielokrotnie pracom konserwatorskim począwszy już od lat 30. XX w.

Obiekt dostępny

oprac. Andrzej Gliwa, OT NID w Rzeszowie, 10.04. 2018 r.