Właściwą wędrówkę zaczynamy od Witnicy – dużej wsi położonej na południe od Chojny. Do dziś w centrum wsi przetrwał granitowy wczesnogotycki kościół z charakterystyczną późnogotycką wieżą zwieńczoną blankami i spiczastym hełmem na wzór baszt obronnych tak często występujących w wieńcach średniowiecznych murów wokół tutejszych miast. Koniecznie trzeba zwiedzić wnętrze świątyni, w którym zachował się bogaty, barokowy wystrój z czasów protestanckich. Jest tu ołtarz ambonowy, tzn. łączący w swej konstrukcji nastawę ołtarzową z korpusem ambony (na znak jedności Pisma i sakramentu Wieczerzy Pańskiej). Wnętrze otaczają dwukondygnacyjne empory, a całość nakrywa drewniane pozorne sklepienie kolebkowe z dekoracja malarską. Warto też zwrócić uwagę na fragmentaryczne zachowane przedstawienie Sądu Ostatecznego na zachodniej ścianie. Znamienne, że wśród zbawionych przedstawiono tu miejscowego pastora z rodziną, a wśród potępionych – włoskich aktorów Commedii del arte! Dziś wszystkie te elementy wyposażenia są pieczołowicie odrestaurowane, czekając na zwiedzających. Cały ten bogaty wystrój mógł powstać dzięki zasobom miejscowych właścicieli ziemskich – w XVIII w. rodu von Sack, a w XIX – von Oelsen, która to rodzina fundowała neogotycką restaurację kościoła. Jak duże były to środki niech świadczy skala miejscowej rezydencji – pałacu z końca XIX w. (jeszcze w latach 80. XX w. był w dobrym stanie mieszcząc dyrekcję miejscowego PGR), potężnych zabudowań gospodarczych, czy wreszcie wyjątkowo rozległego parku pałacowego.

Następnym etapem naszej wycieczki jest Moryń. Atrakcyjnie położone nad jeziorem miasteczko o średniowiecznej historii, znane jest obecnie jako ośrodek turystyczny. Miasto otoczono wieńcem kamiennych murów obronnych. W centrum przetrwał kościół parafialny z kwader granitowych. Budowany od XIII do XV w. zachował cechy stylu przejściowego od romanizmu do wczesnego gotyku. Szczególną uwagę zwraca wydłużone, prosto zamknięte prezbiterium ze smukłymi wąskimi oknami oraz barwną dekoracja w tynku – na zewnątrz ornamentalnym fryzem, wewnątrz zacheuszkami o indywidualnie opracowanej formie. Szczególną osobliwością jest kamienna późnoromańska mensa ołtarzowa, odkryta w 1955 r. – absolutny unikat na naszym terenie. Z elementów wyposażenia na szczególną uwagę zasługuje późnobarokowa ambona – dzieło słynnego snycerza Bernharda Hattenkerella z ok. 1710 r. Skromne rozmiary i prosta forma kościoła pozwalają uchwycić różnicę skali i klasy artystycznej pomiędzy budowlami wznoszonymi w pierwszym okresie kolonizacji w 2. połowie XIII w. a późniejszą epoką, kiedy powstawały monumentalne założenia ceglane (jak w pobliskiej Chojnie).

Kolejnym etapem wędrówki jest niewielka wioska Stare Objezierze. Tutejszy kościół stanowi typowy zabytek granitowej architektury wczesnogotyckiej, będąc zarazem przykładem redukcji monumentalnych form do prowincjonalnej skali. Potężna dolna kondygnacja usytuowanej poprzecznie wieży nieco szerszej od korpusu nawowego stanowi wspomnienie tzw. westwerków, czyli masywów wieżowych charakterystycznych jeszcze dla kościołów romańskich. Z kolei krótki korpus nawowy jest redukcją rozbudowanych założeń do jednej nawy, natomiast prosto zamknięte prezbiterium przeciwnie – zachowuje wydłużone proporcje typowe dla monumentalnych późnoromańskich założeń klasztornych, a nawet katedralnych.

Kościół w pobliskim Nowym Objezierzu niewiele zachował ze swej późnoromańskiej substancji. Przetrwały tylko fragmenty granitowej ściany południowej, podczas gdy pozostałe części świątyni wzniesione z żółtej klinkierowej cegły są pozostałością restauracji z lat 1898-1902, podobnie jak neogotyckie wyposażenie wnętrza. Ale to co najciekawsze kryje się w historii niematerialnej. Pod koniec XIV w. we wsi szczególnie liczni byli zwolennicy sekty Waldensów. O ich istnieniu doniesiono do papieskiego inkwizytora, który nazwał ją „wsią heretycką”. Wiadomo też, że tutejsi mieszkańcy zostali wezwani na proces prowadzony w latach 1392-1394 w Szczecinie przez dominikanów.

Dalszy szlak wycieczki prowadzi do podcedyńskiego Orzechowa. Skromny granitowy kościół prezentuje najprostszą z możliwych formę – prostokątny rzut kamiennej budowli z drewnianą wieżą nadbudowaną nad częścią zachodnią. Z pierwotnego detalu przetrwał jedynie ostrołukowy portal o schodkowych ościeżach usytuowany w ścianie zachodniej. Zamknięte łukiem odcinkowym otwory okienne pochodzą z XVIII w., świadcząc o ówczesnej potrzebie doświetlenia wnętrza w epoce, w której znajomość czytania, a wraz z nią korzystanie z kancjonałów stały się powszechne.

I wreszcie Cedynia – miasteczko na wzniesieniach nad pradoliny Odry. O bitwie w 972 r. stoczonej przez wojska Mieszka I i Czcibora z oddziałami margrabiego Hodona słyszał chyba każdy. Dziś upamiętnia ją monument na południe od osady. Nie mniej ciekawy był okres kasztelanii cedyńskiej w XII w. – obecnie pozostało po niej grodzisko przebadane w latach 60. XX w., w trakcie prac wykopaliskowych z okazji tysiąclecia Państwa Polskiego. Ale już w XIII w. miasteczko (nie wiadomo czy w ogóle kiedykolwiek otrzymało ono prawa miejskie) straciło znaczenie na rzecz niedalekiej Chojny. Z tego czasu przetrwały w Cedyni dwa zabytki wzniesione z kostki granitowej – kościół parafialny i skrzydło dawnego klasztoru cysterek. Ten pierwszy prezentuje skromny jak na miejską świątynię układ jednonawowy z zachodnią wieżą – wzniesioną w formach neogotyckich podczas restauracji kościoła w latach 1898-1900. Prostotę architektury rekompensuje położenie budowli – nad jednym ze wzgórz górujących nad miejscowością. Dużo ciekawszy – tak pod względem historycznym, jak i architektonicznym jest drugi z zabytków. Położona na jednym z sąsiednich wzniesień budowla stanowiła zachodnie skrzydło dawnego klasztoru. Wzmiankowany po raz pierwszy w 1278 r. miał niegdyś formę trójskrzydłowego założenia z kościołem od strony północnej. W średniowieczu był największym posiadaczem ziemskim w okolicy. Sekularyzowany około 1540 r. uległ w trakcie swych burzliwych dziejów rozbiórce z wyjątkiem zachowanego do dziś skrzydła. To ostatnie służące w okresie nowożytnym jako rezydencja margrabiów brandenburskich, a później siedziba zarządu domeny uległo zniszczeniu podczas działań przy końcu II wojny światowej. Pieczołowicie odbudowane w latach 1997-2005 służy dziś jako hotel. Warto polecić zwłaszcza ogródek od strony zachodniej, w którym przyjemnie jest usiąść, mając po jednej stronie klasztorne mury porośnięte bluszczem, po drugiej gęstą, choć starannie pielęgnowaną zieleń zmieniającą swój wygląd w zależności od pór roku. Warto tu zwrócić uwagę na niezwykle malownicze położenie miasteczka. Najlepiej jest ono czytelne ze szczytu wieży widokowej – widać stąd nie tylko sąsiednie porośnięte zielenią wzgórza, ale także dolinę Odry z przeciwległym zachodnim brzegiem. Rozlewiska, od połowy XIX w. zmeliorowane, stanowiły do tego czasu (i częściowo stanowią do dziś) niezwykle cenny obszar przyrodniczy (podobno jeszcze w 1. połowie XIX w. łowiono tu ryby łapiąc je ręcznie z łodzi!).

Dalsza trasa rowerowa może teraz prowadzić wzdłuż Odry w kierunku wsi Siekierki, gdzie położony był most kolejowy przez Odrę, zbudowany w latach 1890-1892. W latach 1929-1930 obok starego mostu zbudowano nowy, przeznaczając starą przeprawę na ruch drogowy, nową – wyłączne dla kolei wąskotorowej. Oba mosty zostały częściowo zniszczone podczas II wojny światowej. W latach 2020-2022 most z lat 20. XX w. został wyremontowany, stając się częścią ścieżki rowerowej Siekierki-Neurüdnitz. Można więc kierując się bezpośrednio z Cedyni podziwiać dolinę Odry (oglądając odbudowane po zniszczeniach wojennych kościoły granitowe w Starym Kostrzynku i Starej Rudnicy), aby na północ od Siekierek przejechać na rowerze po odrestaurowanym moście na stronę zachodnią.

Tymczasem główna trasa zatacza pętlę prowadząc na północ od Cedyni, a następnie, we wsi Lubiechów Dolny skręcając w stronę wschodnią. W dawnej rybackiej wsi mijamy klasycystyczny kościół z 1802 r., oddalając się od nadodrzańskich rozlewisk, obecnie poprzecinanych licznymi kanałami.

Wkrótce docieramy do sąsiedniej wsi Lubiechów Górny. Z daleka widoczna jest górująca nad okolicą wieża kościoła. Choć sam kościół powstał w 2. połowie XIII w. (w 1387 r. wzmiankowany jest pleban w Lubiechowie), wieżę zwieńczoną hełmem w bogatych formach północnego renesansu ukończono w 1880 r. W tym samym czasie lub nieco później wykonano neogotyckie wyposażenie wnętrza, ufundowane przez rodzinę von Keudell. O zamożności tutejszych właścicieli ziemskich (rodzin von der Marwitz, von Endel i von Keudell) świadczy okazały (jak na nowomarchijskie warunki) barokowy pałac wraz z przyległym parkiem i zabudowaniami gospodarczymi.

Bezpośrednio na wschód od Lubiechowa Górnego położona jest niewielka wieś Czachów. Oczywiście z granitowym kościołem w centrum. Jednonawowy, z wydzielonym prezbiterium i archaiczną jak na koniec XIII w. półkolistą apsydą, to co najciekawsze mieści w swym wnętrzu. Lokalny malarz rozwinął tu w XIV w. swą nieskrępowaną zasadami wyobraźnię, której jednak nie starczyło talentu. Jeźdźcy, herby, postacie ludzkie i zacheuszki rozrzucone bez ładu i składu wyglądają jak wykonane ręką dziecka – i to raczej tego młodszego. Treść owych przedstawień pozostaje dziś zagadką – niektórzy badacze wiążą ją z wpływem wspomnianej wyżej sekty Waldensów.

W sąsiedniej wsi Łukowice przetrwał niewielki granitowy kościółek. W 2004 r. odbudowany ze zniszczeń wojennych przypomina swą bryłą stan istniejący po kolejnych przebudowach z XVIII i XIX w. Salowy, uderza swą prostotą. Warto jednak obejrzeć wschodnią ścianę budowli. Wielka ostrołukowa nisza zajmuje nawet część szczytu mieszcząc w swoim obrysie mniejsze otwory.

Naszą wycieczkę kończymy na dwóch wsiach Mętno (Wielkie) i Mętno Małe. W centrum pierwszej z nich wznosi się granitowy kościół o niewielkiej skali, ale wizualnie potężnej bryle będącej miniaturą romańskich założeń. Składa się ona z poprzecznie usytuowanej wieży, szerszej od krótkiego korpusu nawowego oraz z wydłużonego prezbiterium. Dość niezwykła w formie wieża jest dostosowanym do wiejskiej skali wspomnieniem tzw. westwerków, czyli masywów wieżowych będących w epoce romańskiej i przedromańskiej miejscem przeznaczonym dla pana feudalnego. Warto też zwrócić uwagę na uskokowy portal zachodni, co prawda przekształcony w XIX w., ale zasadniczo zachowujący swą trzynastowieczną formę. Być może jednak najciekawsze są okna. W mało którym średniowiecznym kościele otwory okienne przetrwały w swej pierwotnej formie. W Mętnie Wielkim zachowują one ciągle lancetowaty kształt, a powiększenie polegało na przedłużeniu części dolnej przy zachowaniu pierwotnej szerokości (widać to po przemurowaniu dolnych partii ościeży przy użyciu cegły).

Na koniec docieramy do ostatniego obiektu naszej wycieczki. To maleńki kościółek w Mętnie Małym. Salowy, z półkolistym zakończeniem pochodzi już z XV w. Wzniesiony z nieobrobionych kamieni polnych różni się w sposób znaczący od opisanych poprzednio budowli o starannie obrobionym kamiennym licu elewacji. Jednak i tym razem prawdziwe atrakcje czekają na zwiedzającego we wnętrzu. W latach 70. XX w. odkryto tu gotyckie polichromie figuralne, pokrywające praktycznie całą powierzchnię ścian. Na dodatek zachowała się oryginalna średniowieczna mensa ołtarzowa. Obecnie kościółek jest nie użytkowany, ale w najbliższym czasie przewiduje się jego remont i konserwację malowideł. Na razie można je oglądać za zezwoleniem gospodarza - Parafii pw. MNP Matki Kościoła w Chojnie. Zapewniamy, że warto. Malowidła mimo swego pozornego prymitywizmu robią wrażenie – tak przed pięciuset laty musiały wyglądać wnętrza wiejskich kościołów, epatując odwiedzających swoistym bogactwem, dziś odbieranym jako pstrokacizna.

Końcowy odcinek drogi prowadzi z powrotem do Chojny. Otoczone potężnymi murami miasto słynie z gotyckiego kościoła Mariackiego, którego strzelista wieża (wzniesiona w XIX w. według projektu Augusta Stülera) góruje nad okolicą. Ale to już zupełnie inna opowieść. Warto tylko pamiętać, że w murach ceglanej świątyni odkryto niedawno pozostałości granitowego trzynastowiecznego kościoła na rzucie krzyża greckiego