Zaczniemy naszą wycieczkę na Placu św. Wojciecha, w centrum miasta. Miejsce to nie jest przypadkowe, ponieważ w jego pobliżu wystawiono pod koniec XI w. lub na początku XII w. najstarszą kielecką świątynię parafialną pw. św. Wojciecha. Między 1171 a 1213 r. przeniesiono z niej parafię do miejscowej kolegiaty. W kolejnych wiekach drewniana budowla pełniła funkcję kościoła cmentarnego. W latach 1762-63 na jej miejscu powstała murowana kaplica, ufundowana przez ks. Józefa Rogallego. W 1878 r. powołano przy niej parafię. W latach 1885-1889 z inicjatywy ks. Józefa Ćwiklińskiego została znacząco rozbudowana do postaci zachowanej do dziś. Twórcą projektu przebudowy był wybitny kielecki architekt Franciszek Ksawery Kowalski. Wśród wyposażenia świątyni godnym uwagi są: ołtarz główny z 1897 r. (wyk. Salon Warszawski, wg proj. A. Kozłowskiego), dwa „marmurowe” ołtarze boczne z k. XIX w. (wyk. Fabryka Marmurów Kieleckich, wg proj. A. Welke), a także dobrej klasy artystycznej obrazy z XVIII-XIX w. (autorem części z nich jest wybitny malarz Jan Styka, współtwórca „Panoramy Racławickiej”).

Wokół świątyni par. pw. św. Wojciecha wytyczono w pocz. XII w. najstarszy kielecki cmentarz. W dziewiętnastym stuleciu przestał on pełnić funkcję grzebalną. W kolejnych dziesięcioleciach, po połowie XIX w., jego obszar był sukcesywnie porządkowany i zmniejszany, a obecny kształt nadano mu pod koniec lat 60. XX wieku. Współcześnie o dawnym przeznaczeniu tego terenu świadczą wmurowane w ogrodzenie epitafia wykonane z „marmuru” i piaskowca w 1 poł. XIX w. i tzw. latarnia zmarłych - unikatowa kamienna kapliczka słupowa z figurą Chrystusa Frasobliwego z 1732 roku.

Podążając pieszo Aleją IX Wieków Kielc, w stronę ul. 1 Maja, mijamy po prawej stronie okazały budynek dawnej synagogi, ujęty z dwóch stron jezdnią. Wystawiony został w latach 1901-03 r., wg projektu kieleckiego architekta Stanisława Szpakowskiego. Pierwotnie jego stylistyka stanowiła udane połączenie form zaczerpniętych z architektury romańskiej i arabskiej. Synagoga została zniszczona przez Niemców w trakcie II wojny światowej. Obecną socrealistyczną stylistykę uzyskała w wyniku przebudowy w latach 1951-55.

Dochodząc do Ronda Gustawa Herlinga Grudzińskiego, skręcamy w ulicę 1 Maja. Po 350 m spaceru naszym oczom ukazuje się wspaniała, dwuwieżowa fasada kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Budowano go bardzo długo, ponieważ powstał w latach 1904-1934. Pierwotny projekt świątyni stworzył kielecki architekt Stanisław Szpakowski. W swej koncepcji nawiązał on do warszawskiego kościoła pw. św. Michała Archanioła i św. Floriana Męczennika, co było wyraźną prośbą jednego z fundatorów budowli. W 1918 r. nieukończony obiekt objęli Salezjanie. W 1926 r., po śmierci Szpakowskiego, projekt dokończenia jego fasady powierzono uznanemu warszawskiemu architektowi Stefanowi Szyllerowi. W 1934 r. koncepcja ta była zmodyfikowana przez kieleckiego architekta Wacława Borowieckiego, który zmienił wygląd znajdujących się w niej portali. Obecnie omawiany kościół stanowi cenny przykład stylu wiślano-bałtyckiego, a zarazem należy do najważniejszych neogotyckich świątyń w woj. świętokrzyskim. W jego wnętrzu znajduje się dobrej klasy artystycznej dwudziestowieczne wyposażenie, wśród którego wyróżniają się: neogotyckie ołtarze boczne (w jednym z nich znajduje się figura Matki Bożej Wspomożycielki, sprowadzona z Mediolanu) i prezbiterialne witraże z 1938 r., wykonane przez krakowską pracownię S.G. Żeleńskich, wg proj. Karola Malczyka.

Powracamy do Ronda Gustawa Herlinga Grudzińskiego. Dalej podążamy pieszo ul. Ignacego Paderewskiego, po czym skręcamy w łagodnie wznoszącą się ul. Henryka Sienkiewicza. Na jej zakończeniu, po prawej stronie znajduje się okazały zbór ewangelicki. Stanowi on udany przykład późnoklasycystycznej architektury sakralnej. Zbudowano go w latach 1835-37 według proj. Karola Meyzera. W programowo skromnym wnętrzu obiektu zwracają uwagę dziewiętnastowieczne „marmurowe” epitafia i wspaniała „marmurowa" chrzcielnica, wykonana w 1874 r. przez Przedsiębiorstwo Kopalń Marmurów Kieleckich.

Po wyjściu ze zboru protestanckiego powracamy do ul. Sienkiewicza, po czym skręcamy w ul. Ewangelicką. Dalej przecinamy plac Wolności i idziemy ul. Adama Mickiewicza. Dochodzimy do Skweru im. Stefana Żeromskiego, gdzie w latach 1867-1933 stała cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego. Dziś z tego miejsca możemy podziwiać wspaniałą bryłę kieleckiej Bazyliki Katedralnej pw. Wniebowzięcia NMP. Najstarszą świątynię w tym miejscu ufundował w 1171 r. bp krakowski Gedko, a poświęcił bp krakowski Wincenty Kadłubek w 1213 roku. Obecny kościół powstał w kilku etapach od końca XVI do połowy XVIII wieku. W latach 1805-1818 po raz pierwszy pełnił funkcję katedry biskupiej. Przekształcony został w latach 1869-72 z inicjatywy ks. Józefa Ćwiklińskiego, według proj. architekta Franciszka K. Kowalskiego przy współudziale uznanego warszawskiego rzeźbiarza Faustyna Cenglera. W 1882 r. po utworzeniu diecezji kieleckiej ponownie zaczął pełnić funkcję katedry biskupiej. Obecnie Bazylika Katedralna w Kielcach należy do istotnych przykładów nowożytnego budownictwa sakralnego w Małopolsce. Duże znaczenie dla sztuki polskiej ma wystrój i wyposażenie świątyni z XV-XX wieku. W jej korpusie nawowym zwracają uwagę siedemnastowieczne dekorację stiukowe i religijne polichromie z lat 1898-99 wykonane przez uznanych krakowskich malarzy, m.in. Piotra Nizińskiego i Stefana Matejkę. Niezwykle cennym jest również tutejszy zespół osiemnastowiecznych ołtarzy powstały w latach 1728-88. Szczególnie dużą wartość artystyczną ma ołtarz główny, wykonany w 1728 r. w pracowni Antoniego Frąckiewicza ze wspaniałym obrazem Wniebowzięcia NMP z 1730 r. aut. Szymona Czechowicza. Podobnie wysokie walory zabytkowe mają: późnogotycka grupa Ukrzyżowania z pocz. XVI w. (wyk. krąg Wita Stwosza), późnogotycki tryptyk ze sceną Koronacji Matki Bożej z ok. 1500 r., renesansowy nagrobek Elżbiety Zebrzydowskiej z po 1553 r. (wyk. warsztat Jana Marii Padovano), wykonana z galeny płaskorzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1647 r., a także późnobarokowa ambona, loża biskupia i stalle z lat 40.-50. XVIII wieku. Niezwykle bogate wyposażenie kieleckiej katedry dopełniają cenne epitafia i tablice poświadczeniowe, wykonane w XVI-XX w., w tym unikatowa tablica z prawdami wiary, literami alfabetu i miarami długości z ok. 1791 roku (wmurowana w pn. elewację kościoła). Warto również wskazać, iż świątynia ta jest ważnym w diecezji kieleckiej sanktuarium maryjnym, przedmiotem kultu jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ok. 1619 roku. Dodatkową atrakcją turystyczną kieleckiej Bazyliki Katedralnej jest skarbiec. Można zwiedzać go wyłącznie z przewodnikiem z miejscowego Muzeum Diecezjalnego. Zgromadzono w nim unikatowe dzieła sztuki i rękopisy z XIV-XVIII wieku. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują: dwa przykłady gotyckiego złotnictwa ofiarowane przez Kazimierza Wielkiego kościołowi pw. śś. Piotra i Pawła w Stopnicy (kielich z 1362 r. i relikwiarz hermowy św. Marii Magdaleny z 1370 r.); Antyfonarz kielecki z 1372 r. z najstarszym w Polsce rękopiśmiennym przekazem hymnu brewiarzowego Gaude, Mater Polonia z ok. 1253 roku; gotycki obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z pocz. XV w. w relikwiarzowej ramie; ornat z włoskiego aksamitu z 1480 r.; późnogotycka monstrancja wieżyczkowa z 1520 r.; późnobarokowy kielich z 1729 r., przekazany w 1758 r. do kieleckiej kolegiacie przez bpa krakowskiego Andrzeja Stanisława Załuskiego; kapa z chińskiego jedwabiu z lat 1730-33 i ornat haftowany metalową nicią i ozdobiony broszami złotymi i srebrnymi ofiarowany ok. 1770 r. przez Stanisława Augusta Poniatowskiego księdzu Wojciechowi de Boża Wola Górskiemu, późniejszemu biskupowi kieleckiemu.

Wychodząc z Bazyliki Katedralnej warto zatrzymać się przy późnobarokowej, kopułowej kaplicy Ogrójcowej. Wystawiono ją przed 1753 r. z fundacji ks. Józefa Rogallego. Prócz funkcji funeralnej, pełniła ważną rolę w Misteriach Męki Pańskiej, odgrywanych w Kielcach w XVIII-XX wieku. Na pocz. XIX w. w jej krypcie przez kilkanaście lat miało spoczywać ciało Wojciecha Bartosa Głowackiego (bohatera Insurekcji Kościuszkowskiej). Obecnie we wnętrzu kaplicy podziwiać możemy późnobarokowe polichromie z lat 1753-63 (później przemalowane), ukazujące Marię Magdalenę, Czterech Ewangelistów, Chrystusa przed Annaszem i aniołki z „arma passionis”.

W sąsiedztwie kaplicy Ogrójcowej stoi nowożytna monumentalna dzwonnica. Wystawiona została w dwóch etapach: czworoboczny korpus powstał w poł. XVII w. z fundacji bpa krakowskiego Piotra Gembickiego, a ośmioboczną kondygnację z zegarami i z wydatnym hełmem wystawił w 1729 r. bp krakowski Konstanty F. Szaniawski. W latach 1869-72 budowlę przekształcono wg proj. Franciszka F. Kowalskiego. W 1870 r. w jej narożach wystawiono figury Czterech Ewangelistów wykonane przez rzeźbiarza Faustyna Cenglera. Obecny wygląd dzwonnica uzyskała około 1946 r., wówczas usunięto z niej wspomniane rzeźby. Współcześnie w jej wnętrzu można podziwiać trzy zabytkowe dzwony (najstarszy z 1527 r.!), posąg św. Jana i fragmenty z figur ww. Ewangelistów.

Opuszczamy zespół katedry pw. Wniebowzięcia NMP. Po 300 m spaceru ul. Jana Pawła II dochodzimy do zabudowań Wyższego Seminarium Duchownego, gdzie znajduje się dawny kościół szpitalny pw. św. Trójcy. Powstał on w latach 1642-46 z inicjatywy kanonika kieleckiego ks. Macieja Obłomkowicza. Najpewniej został wystawiony przez budowniczego Jana Herbeka, pracującego przy kieleckim Pałacu Biskupów Krakowskich. Równolegle ze świątynią wystawiono przy niej rodową kaplicę grobową starosty kieleckiego Stanisława Czechowicza (obecnie zachowały się z niej tylko fragmenty nagrobka fundatora, w tym „marmurowa” figura Zmarłego z ok. 1650 r. przechowywana w Muzeum Miasta Kielc). W 1726 r. uposażenie szpitala włączono do funduszu Seminarium Duchownego tworzonego wówczas w Kielcach. Przynależne mu budynki dostawiono do omawianego kościoła staraniem bpa krakowskiego Konstantego Szaniawskiego między 1728 a 1731 rokiem. Najpewniej wkrótce potem świątynię przebudowano, co sugeruję źródło z połowy XVIII wieku. Według niego dawna zakrystia została niedawno przekształcona na kaplicę NMP, a nową zakrystię wzniesiono w miejsce wyburzonego mauzoleum Czechowskiego. Jednocześnie w latach 40.-60. XVIII w. dokonano renowacji kościoła i wymieniono część jego wyposażenia. Ponownie był kilka razy remontowany w XIX w., m.in. w 1883 r. przekształcono fasadę budynku, a w 1890 r. wystawiono na nim sygnaturkę (wg proj. Franciszka K. Kowalskiego). Wśród późnobarokowego i rokokowego wyposażenia obiektu należy zwrócić uwagę na: ołtarz główny z ok. 1728 r. (aut. warsztat Antoniego Frąckiewicza?, z obrazem Trójcy Świętej, aut. Szymona Czechowicza?), ambonę i boczne ołtarze z lat 40.-60. XVIII w., a także wspaniały rokokowy chór muzyczny z prospektem organowym z 2. połowy XVIII w. (przebud. 1896 i 1985 r.). Całość dopełnia ciekawy zbiór "marmurowych" epitafiów i tablic poświadczeniowych z XVII-XIX wieku.

Aby dotrzeć do kolejnego celu naszej wycieczki wsiadamy na przystanku „Bazylika Katedralna” do autobusu nr 103 (kierunek al. Na Stadion). Wysiadamy na przystanku „Ściegiennego cmentarz”. Przy nim znajduje się najstarszy pozamiejski cmentarz grzebalny, zwany dawniej św. Józefa, a współcześnie nazwany „Starym”. Nie znamy dokładnej daty jego założenia. Przypuszcza się, iż mógł zostać otwarty już w 1797 roku. W latach 1833-34 powstała przy nim nekropolia dla ewangelików, a w 1857 r. dla prawosławnych. Cmentarz katolicki powiększono w latach 1860-62 r. według proj. Aleksandra Dunina Borkowskiego, a także w latach 1881-84 wedle planu sporządzonego przez Franciszka K. Kowalskiego. Omawiana nekropolia ma szczególne znaczenie dla historii Kielc i województwa świętokrzyskiego, ponieważ pochowano na niej osoby tworzące elity tego regionu (m.in. uczestników polskich powstań narodowowyzwoleńczych i obu wojen światowych). Współcześnie na jej terenie zachowało się ok. 900 nagrobków sprzed 1918 r. oraz ok. tysiąc z lat 1919-39. Część odznacza się dużymi walorami artystycznymi i ikonograficznymi. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje, unikalny na ziemiach polskich, duży zbiór sepulkralnych zabytków żeliwnych wykonanych w świętokrzyskich hutach w XIX-XX wieku.

Po wyjściu z „Cmentarza Starego”, aby dotrzeć do następnego celu naszej wycieczki wsiadamy na przystanku „Cmentarz Ściegiennego” w autobus nr 44 lub nr 108 (kierunek Kusocińskiego Szpital). Wysiadamy na przystanku „Al. na Stadion/Kusocińskiego”, po czym skręcamy w prawo w al. Na Stadion. Po 150 m dochodzimy do bramy cmentarza żydowskiego. Założono go w 1870 r. według planu kieleckiego arch. Franciszka K. Kowalskiego. Po II wojnie światowej grzebano tutaj Żydów zamordowanych w getcie kieleckim i w tzw. pogromie kieleckim. Kirkut zamknięto dla celów grzebalnych w r. 1967. W kolejnych latach był sukcesywnie niszczony. Został uporządkowany i odnowiony w latach 1986 i 2007. Nekropolia ta ma dużą wartość dla historii Kielc, ponieważ pochowano na niej wiele osób zasłużonych dla miasta. Współcześnie na terenie cmentarza zachowało się ok. 330 macew z lat ok. 1873-1939, aż 150 z nich posłużyło do stworzenia formy komemoracyjnej przypominającej piramidę schodkową. Wiele z tych płyt nagrobnych ozdobiono płaskorzeźbionymi dekoracjami symbolicznymi, które są niezwykle ciekawe pod względem ikonograficznym.

Do kolejnego celu naszej wycieczki dotrzemy wsiadając na przystanku „Pakosz” w autobus nr 44 (kierunek Batalionów Chłopskich Pętla). Wysiadamy na przystanku „Żytnia I”. Po czym pieszo przechodzimy ok. 400 m do ul. Chęcińskiej, gdzie znajduje się jedyna kielecka zabytkowa cerkiew Św. Mikołaja Cudotwórcy (ob. kościół rzymskokatolicki pw. MB Królowej Polski). Wzniesiona została dla 6. Pułku Strzelców z inicjatywy jego dowódcy płk. Zdanowicza i popa Andrzeja Zenkowicza w latach 1901-04. Jej projekt sporządził kielecki architekt Stanisław Szpakowski. W 1925 r. władze przekazały świątynię miejscowemu garnizonowi wojskowemu. Na potrzeby kultu katolickiego została zaadaptowana w latach 1926-27. W trakcie tych prac dbano, aby zachować pierwotny wygląd obiektu. Po 1933 r. do jego wnętrza trafiły niektóre elementy wyposażenia z rozbieranej wówczas kieleckiej cerkwi Wniebowstąpienia Pańskiego. Współcześnie omawiany zabytek należy do ważnych przykładów budownictwa prawosławnego doby zaborów w środkowej Polsce.

Ten etap wycieczki proponuję pokonać pieszo. Po wyjściu z dawnej cerkwi należy skręcić w ul. Karczówkowską, będziemy nią szli w stronę Wzgórza Karczówka. W trakcie spaceru warto zwrócić uwagę na ustawione przy szosie współczesne stacje Misterium Męki Pańskiej, ponieważ swym położeniem nawiązują one do tych, wystawionych tutaj w 2 ćw. XVII wieku. Po pokonaniu 2 km trasy dochodzimy do wydatnego, dominującego nad okolicą wzniesienia, na którego kulminacji znajdują się siedemnastowieczne, pobernardyńskie zabudowania klasztorne. Najstarszym ich elementem jest świątynia pw. św. Karola Boromeusza. Została ona wystawiona w latach 1624-28 z fundacji bpa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego, jako wotum dziękczynne za uchronienie mieszkańców klucza kieleckiego od zarazy panującej w jego okolicy w latach 1620-22. W 1631 r. staraniem ks. Macieja Obłamkowicza i Aleksandra Szembeka przekazano ten kościół wraz z uposażeniem Bernardynom. Wkrótce potem rozpoczęto budować przy nim murowany klasztor. Ukończono go przed 1655 r. dzięki wsparciu rodzin Szembeków i Czechowiczów, a także biskupów krakowskich Jakuba Zadzika i Piotra Gembickiego. W międzyczasie założenie bernardyńskie zostało połączone aleją ze Stacjami Drogi Krzyżowej z kieleckim Wzgórzem Zamkowym. W 1646 r. starosta kielecki Stanisław Czechowski umieścił w świątyni klasztornej rzeźbę św. Barbary. Wykonano ją z bryły galeny, wydobytej nieopodal klasztoru w „nadprzyrodzonych” okolicznościach przez gwarka Hilarego Malę. W 2 poł XVII w. dobudowano do założenia bernardyńskiego budynki gospodarcze. Zespół klasztorny był modernizowany i przebudowany kilka razy w osiemnastym stuleciu. Staraniem bpa krakowskiego A. Załuskiego w poł XVIII w. wykonano okazałe schody z balustradami i dekoracyjną bramką poprzedzające świątynię. Najpewniej w latach 70. XVIII w. staraniem bpa Kajetana Sołtyka wystawiono na kościele nową sygnaturkę i hełm na wieży, być może wg proj. ks. Sebastiana Sierakowskiego. Równolegle do prac budowlanych w latach 40.-50. XVIII w. wykonano do świątyni nowe ołtarze boczne, a w latach 80-90. XVIII w. prospekt organowy i ambonę. W 1864 r. skasowano klasztor bernardyński, a kościół został filią parafii katedralnej. W latach 1897-1907 przeprowadzono generalny remont świątyni, połączony z dobudową kaplicy pw. św. Antoniego i adaptacją przyziemia wieży na kaplicę św. Barbary. W 1957 r. założenie trafiło do rąk Pallotynów. Współcześnie malowniczo położony, inkastelowany klasztor pobernardyński stanowi symbol Kielc. Należy on do najważniejszych nowożytnych założeń monastycznych w pn. Małopolsce. We wnętrzu świątyni zachowało się godne uwagi wyposażenie z XVII-XX w., w tym unikatowy „marmurowy” ołtarz główny pw. św. Karola Boromeusza z lat 1624-25 r. (wyk. niezidentyfikowany warsztat chęciński) i wykonana z galeny figura św. Barbary z ok. 1646 r. (proj. wg rzeźby Flory Farnese, wyk. Augustin van Oyen?), zaliczana do najwybitniejszych dzieł siedemnastowiecznej kamiennej plastyki w Polsce. Ponadto należy wskazać, iż przez wieki kościół klasztorny był ważnym ośrodkiem kultu Męki Pańskiej. Wierni dużym nabożeństwem otaczali również znajdujące się w nim rzeźbę św. Barbary i obraz św. Antoniego Padewskiego.

Ulicą Karczówkowską powracamy do ul. Jagiellońskiej. Tam na przystanku „Jagiellońska/Karczówkowska” wsiadamy do autobusu linii nr 1, 28 lub 111 (kierunek Białogon). Wysiadamy z niego w dzielnicy Białogon na przystanku „Fabryczna kościół”. W jego pobliżu znajduje się cel naszej podróży - urokliwy drewniany zespół kościoła par. pw. Przemienienia Pańskiego. Najcenniejszy jego element stanowi świątynia wystawiona w latach 1917-18, wg projektu Mateusza Galasa. Jest ona unikalnym przykładem w regionie świętokrzyskim „stylu zakopiańskiego” w architekturze sakralnej.