Małopolsce. Walory artystyczne tego obiektu podnosi jego malownicze usytuowanie na dominującym nad okolicą Wzgórzu Karczówka, a także kompozycyjne połączenie siedemnastowieczną aleją ze Stacjami Drogi Krzyżowej z kieleckim Wzgórzem Zamkowym. Podobnie godne odnotowania są znajdujące się w jego pobliżu relikty wyrobisk górniczych z XVI-XIX wieku. Świątynia klasztorna przez wieki była ważnym dla okolicy ośrodkiem pątniczym. Niemym świadkiem tego faktu są znajdujące się w niej elementy wyposażenia z XVII-XX w., w tym „marmurowy” ołtarz główny pw. św. Karola Boromeusza z lat 1624-25 r. (wyk. niezidentyfikowany warsztat chęciński) i wykonana z galeny figura św. Barbary z ok. 1646 r. (wg rzeźby Flory Farnese, wyk. Augustin van Oyen?), zaliczana do najwybitniejszych dzieł siedemnastowiecznej rzeźby w Polsce.

Historia

 W latach 1620-22 w kluczu kieleckim pa-nowała zaraza. W jej trakcie bp krakowski Marcin Szyszkowski złożył przyrzecze-nie, że jeśli mieszkańcy tych dóbr zostaną od niej ocaleni, to zbuduje jako wotum na wzgórzu koło miasta kaplicę ku czci św. Karola Boromeusza, patrona od moro-wego powietrza. Wstawiennictwo tego świętego było skuteczne i epidemia nie przetrzebiła ludności, dlatego w 1622 r. hierarcha ten sprowadził do Kielc z Me-diolanu jego relikwię (tymczasowo była zdeponowana w miejscowej kolegiacie). Wkrótce potem rozpoczęto wznosić obecną świątynię, przy której zasadnicze pra-ce budowlane ukończono najpewniej nie wcześniej niż do r. 1624. Gotową budow-lę fundator konsekrował w 1628 r., a w głównym ołtarzu umieścił ww. relikwię. Początkowo chciał on umieścić w niej parafię, a jej obsługą miał zająć się jeden z wikariuszów kolegiaty kieleckiej. W 1630 r. bp Szyszkowski tuż przed śmiercią miał zmienić zdanie i ustnie przekazać swą fundację bernardynom, co w świetle ostatnich badań Jerzego Michty, budzi szereg wątpliwości. Ostatecznie wspo-mniany badacz skłania się do tego, iż zakonnicy ci znaleźli się na Karczówce dzięki staraniom ks. Macieja Obłamkowicza i Aleksandra Szembeka wraz z rodziną. Ich klasztor erygowano 2 VIII 1631, ale początkowo mnisi zamieszkali w powiększonej drewnianej plebani. Najpewniej wkrótce po tym rozpoczęto budowę obecnego murowanego klasztoru, którą finansowali kolejni biskupi krakowscy,  członkowie rodziny Szembeków i Stanisław Czechowski. Trudno rozsądzić, czy również w latach 30.-50. XVII w. połączono go drogą ze Stacjami Drogi Krzyżowej z kieleckim Wzgórzem Zamkowym. W 1646 r. starosta kielecki Stanisław Cze-chowski umieścił w świątyni klasztornej rzeźbę św. Barbary, wykonaną z bryły galeny, wydobytej w „nadprzyrodzonych” okolicznościach przez gwarka Hilarego Malę. W 1650 r. klasztor nie był nadal gotowy, co poświadcza testament A. Szem-beka. Wydaje się, iż zasadnicze prace przy nim ukończono przed 1655 rokiem. W latach 1655-7 klasztor splądrowały wojska szwedzkie i ich sojuszników. Konieczne remonty wykonano najpewniej dopiero pod koniec lat 60. XVII w., a do końca tegoż stulecia dobudowano do niego budynki gospodarcze. Bliżej nie ustalone prace w latach 20.-30. XVIII w. wykonano z fundacji bpa krakowskiego Konstante-go Szaniawskiego. W latach 40.-50. XVIII w. z fundacji kolejnego bpa krakowskie-go bpa Andrzeja Stanisława Załuskiego dostawiono do narteksu kościoła od pd. kruchtę, a także wystawiono okazałe schody z balustradami i dekoracyjną bramkę cmentarną. Prace te miał zaprojektować Guido Antonio Longhi, co jest jednak kwestionowane. Najpewniej w latach 70. XVIII w. staraniem bpa Kajetana Sołtyka wystawiono nową sygnaturkę i hełm na wieży, być może wg proj. ks. Sebastiana Sierakowskiego. Równolegle do prac budowlanych w latach 40.-50. XVIII w. wy-konano do świątyni nowe ołtarze boczne, a w latach 80-90. XVIII w. być może pro-spekt organowy i ambonę. W r. 1821 władze Królestwa Polskiego chciały oddać kościół protestantom, czego nie dokonano na skutek protestów okolicznego du-chowieństwa i ludności. W latach 30. XIX w. bernardyni postanowili wyremonto-wać założenie klasztorne, na co w 1834 r. Komisja Wojewódzka pozwoliła im gro-madzić datki i materiały budowlane; nie jest jednak znany zakres tego remontu. W 1859 r. zakonnicy wykonali w kościele niezbędne naprawy. W 1864 r. skasowano klasztor, a kościół został filią parafii katedralnej. W kolejnych dziesięcioleciach miejscowe władze planowały w popadających w ruinę budynkach umieścić dom księży emerytów, szpital, przytułek czy archiwum, acz żaden z tych pomysłów nie został zrealizowany. Sama świątynia była wówczas ważnym miejsce kultu, szczególnie wielu pielgrzymów gromadziło się w niej z okazji uroczystości Bożego Ciała, św. Barbary i św. Antoniego. Nie może zatem dziwić, iż w 1897 r. wierni sku-pieni w dwóch komitetach rozpoczęli generalny remont świątyni i przylegającego do niej cmentarza. Do 1907 r. w kościele obniżono posadzkę, odnowiono dach i część wyposażenia, a także dobudowano do niego kaplicę św. Antoniego. Przyzie-mie wieży zaadaptowano na kaplicę św. Barbary, wmurowano w fasadę narteksu portal z kruchty, a także utworzono od pd. wejście w murze zewnętrznym klaszto-ru oraz odkuto na nowo niektóre odcinki balustrady i część wazonów. W 1911 r. budynki klasztorne zakupiło Towarzystwo Dobroczynności. Z jego inicjatywy roz-poczęto ich remont, który kontynuowały po przejęciu go w 1918 r. Siostry Służeb-nice Najświętszego Serca Jezusowego. Prace te przeprowadzono z naruszeniem reguł konserwatorskich, co spowodowało, iż ówczesny konserwator zabytków Je-rzy Remer oskarżył zgromadzenie o zniszczenie zabytku. W 1939 r. przy kościele ustanowiono parafię. W latach 1945-48 budynki zespołu klasztoru odrestaurowa-no, a w 1957 r. przejęli go pallotyni. W następnych dekadach zabudowę wraz z jej wyposażeniem wielokrotnie poddawano pracom konserwatorskim i budowlano-restauratorskim, m.in.: w latach 1958-62, 1965-7, 1976-9, 1985, 1988-91, 1995, 2007-11. W związku z umieszczeniem w zespole placówki edukacyjno-kulturalnej od 2011 r. rozpoczęto w klasztorze i jego otoczeniu kolejne remonty połączone z adaptacją i zmianą charakteru niektórych pomieszczeń, a w 2014 r. na zboczu rozpoczęto na nowo urządzać ogród. Obecnie prowadzone są gruntowne prace przy więźbie i hełmach kościelnych.

Opis

 Utrzymany w nowożytnej stylistyce muratorskiej pobernardyński zespół klasztorny jest położony w zach. części Kielc, na szczycie górującego nad okolicą Wzgórza Karczówka, otoczonego lasami. Składa się z świątyni pw. św. Karola Boromeusza, dostawionego do niej od wsch. czworobocznego klasztoru z wirydarzem i przylegającego do niego dziedzińca gospodarczego ujętego trzema skrzydłami dawnych budynków gospodarczych. Założenie zostało otoczone z trzech stron kamiennym murem wzmocnionym skarpami, obejmującym również współcześnie urządzony ogród.

Nieorientowana świątynia jest niewielką jednonawową budowlą o prostokątnym, zamkniętym prosto prezbiterium, do którego od pn. dostawiono prostokątną zakrystię ze skarbczykiem na piętrze, połączoną z zach. krużgankiem klasztoru korytarzem biegnącym wzdłuż pn. ściany kościoła. Przy korpusie nawowym wznoszą się: od pd. prostokątna kaplica pw. św. Antoniego, a od wsch. takiż przedsionek, przed nim na osi znajduje się kwadratowe przyziemie (ob. kaplica pw. św. Barbary) czterokondygnacyjnej wieży z barokowym dwukondygnacyjnym hełmem. Do przedsionka przylega od pd. kruchta, poprzedzona kamiennymi schodami z późnobarokową balustradą i bramą cmentarną. Kościół wymurowano z kamienia, obustronnie wytynkowano i nakryto dachami: dwuspadowym (nad nawą gł. z późnobarokową sygnaturką i kaplicą św. Antoniego) i pulpitowym (nad zakrystią). Jego elewacje są skromne i ujęte w narożach pilastrami. Wejścia akcentują kamienne portale z herbem Ostoja- bpa M. Szyszkowskiego: wczesnobarokowy na zewnątrz kruchty i manierystyczny z 1628 r. w przedsionku (oba wyk. przez niezidentyfikowany warsztat chęciński lub pińczowsko-krakowski). Wnętrze świątyni nakryto sklepieniem krzyżowo-kolebkowym. W prezbiterium znajdują się fragmenty barokowych fresków (odkryte w latach 1965/66) i „marmurowy” portal z h. Ostoja z ok. 1628 r. (wyk. niezidentyfikowany warsztat chęciński) prowadzący do zakrystii. Wśród wyposażenia wnętrza kościoła godnymi uwagi są m.in.: wczesnobarokowy „marmurowy” ołtarz z przed 1628 r. (wyk. nieustalony warsztat chęciński) z obrazem św. Karola Boromeusza, późnobarokowe ołtarze boczne z lat 40.-50. XVIII w., a także rokokowa ambona i prospekt organowy.

Czworoboczny klasztor ujmuje prostokątny wirydarz. Skrzydła pn. i wsch. są dwukondygnacyjne, zaś pozostałe są parterowe. Na środku skrzydła wsch. dobudowano kwadratowy aneks (kuchnia ze współczesnym piętrem). Skrzydło pn. i pd. składają się z traktu sklepionych pomieszczeń i krużganka, a skrzydło zach. zajmuje krużganek. Budynki klasztorne wymurowano z kamienia i w całości wytynkowano. Wejście dla parafian od południa do kruchty przyozdobiono portalem z h. Orsza z lat 40. XVII wieku. Wnętrze sklepiono kolebkowo-krzyżowo, kolebkowo z lunetami (w refektarzu  stiukowa dekoracja ramowa z lat 40. XVII w.); częściowo nakryto stropami Kleina. Wśród wyposażenia klasztoru zwraca uwagę bogaty zespół obrazów i rzeźb z XVII-XX w., a także drewniana boazeria z obrazami śś. bernardyńskich z po 1765 roku.

Po wsch. stronie klasztoru zbudowano kompleks zabudowań gospodarczych w formie trzech parterowych skrzydeł zamykających trapeizodalny dziedziniec. Skrzydło wsch. ujęto po bokach basztami, a na osi znajduje się brama wjazdowa. Wnętrza zostały współcześnie zaadaptowane.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 12-09-2017 r.