XVI w. Pierwotny, ufortyfikowany zamek kanclerza J. Zamoyskiego, przebudowany w poł. XVIII w. na barokową rezydencje, następnie przekształcony w XIX w., dzieło wielu wybitnych architektów i budowniczych.

Historia

Pierwotny zamek, wystawiony przez Jana Zamoyskiego jako dopełnienie idealnego miasta - twierdzy, zachował się w murach głównego korpusu do dziś istniejącego pałacu. Budowa nowej rezydencji na terenie wsi Skokówka, złączonej następnie z powstałym miastem, znana jest z umów i korespondencji Jana Zamoyskiego z architektem Bernardem Morando. Decyzję o jej budowie Zamoyski podjął w 1578 r., realizował w latach 1579-1587. Pierwotny zamek stał na wydzielonym terenie w kształcie regularnego prostokąta o wymiarach 116 X 200 m, otoczonym murem z 4 bastejami w narożach i bramą w kierunku miasta. Budynek założony był na planie prostokąta o wymiarach około 16 X 30 m, po rozbudowie w latach 1581-87 przedłużony od pd. osiągając ostatecznie kształt wydłużonego prostokąta o wymiarach 18,50 X 55,55 m, wzniesiony z kamienia wapiennego i cegły, dwukondygnacyjny, dwutraktowy. Dominowała nad nim, usytuowana w środkowej partii budynku czworoboczna wieża-belweder (zwana altaną) z tarasem widokowym. Elewacja frontowa była czternastoosiowa, w szczytowej partii czteroosiowa, a duże kwadratowe okna rozmieszczono nieregularnie. Budynek przykrywał czterospadowy dach, natomiast wieżę zdobiła attyka. Przy elewacji wschodniej znajdowały się monumentalne, dwuskrzydłowe, szerokie schody kamienne z czteroarkadową loggią dwukondygnacyjną, prowadzące na I piętro reprezentacyjne (piano nobile). Do wnętrza parteru wiodły dwa wejścia, umieszczone w skrajnych osiach arkad. Sale na dole rozplanowane były w dwóch traktach i posiadały sklepienia krzyżowe lub kolebkowe z lunetami. W odległości 27,5 m od głównego budynku zamkowego stały 2 pawilony (mieszkalny i kuchenny) na planie prostokąta (14,30 X 23,30 m), piętrowe, dwutraktowe. Obecny wygląd pałacu i jego otoczenia jest wynikiem licznych prac budowlanych i przekształceń: 1685 - pierwsza większa przebudowa na okazały pałac barokowy, 1689-90 - nadbudowa o drugie piętro wg proj. J. M. Linka, 1747-52 - przebudowa pałacu wg proj. J. de Kawe i J. A. Bema (m.in. obniżenie do trzeciej kondygnacji wieży, usunięcie attyk), budowa od wsch. dwóch pawilonów i oficyn oraz arkadowych galerii od strony zach., powstanie oficyny tylnej wskutek połączenia i nadbudowy dwóch starszych budynków (pawilonów), 1769-72 - wzniesienie budynku wozowni; 1793 - likwidacja schodów zewnętrznych, 1806-1809 - modernizacja obiektu w stylu klasycystycznym, po 1831 - przebudowa wnętrza pałacu, lata 70.XIX w. - dobudowa drugiego piętra pałacu, zamurowanie arkad galerii, 1975 - gruntowny remont pałacu i pawilonów. Pałac i towarzyszące mu obiekty, po opuszczeniu przez Zamoyskich na pocz. XIX w., użytkowane były przez wojsko jako magazyny i koszary, w okresie międzywojennym przez wymiar sprawiedliwości, w czasie II wojny św. przez szpital i od 1950 r. ponownie przez aparat sądowniczy. Oficyna pn. od 1918 r. do k. XX w. mieściła drukarnię, oficyna tylna i galerie przeznaczono po 1918 r. na mieszkania prywatne, w dawnej wozowni mieściła się bursa szkolna oraz zakład krawiecki.

Opis

Zespół pałacowy zlokalizowany jest w zachodniej części Starego Miasta, na jego osi wschód-zachód. W skład zespołu, o kompozycji zwartej, wchodzą: pałac, oficyna tylna, dwie galerie tylne, pawilony południowy i północny, oficyny południowa, północna. oraz d. wozownia. Pałac usytuowany w centralnej części założenia, po licznych przebudowach i rozbudowach, ma obecnie formę bryły prostopadłościennej. Jest trzykondygnacyjny, w całości podpiwniczony, kryty dachem czterospadowym. Założony został na planie prostokąta z trzykondygnacyjną przybudówką od zachodu na rzucie litery L. Elewacja frontowa od wschodu jest symetryczna, 14-osiowa, zachodnia 12-osiowa i niesymetryczna, dwie pozostałe również niesymetryczne, 3-osiowe. Dekoracja elewacji skromna, z niewielkim cokołem, zwieńczona profilowanym gzymsem koronującym, naroża elewacji zdobione pilastrami z kamiennymi bazami, dwa wejścia od frontu ujęte w portale, otwory okienne wsparte na ławach z konsolkami, na piętrze dodatkowo ozdobione gzymsami nadokiennymi. W rzucie pałacu czytelna jest na osi budynku dawna wieża. Układ wnętrza dwutraktowy, dostępny z dwóch klatek schodowych, usytuowanych po bokach d. wejścia głównego na osi budynku. Z dawnego wyposażenia zachowało się pięć gruntownie przebudowanych kominków. Oficyna tylna, wystawiona równolegle do pałacu od jego strony zachodniej, przylega do niego połączona dwiema galeriami. Zbudowana została na planie wydłużonego prostokąta o nieregularnym, dwutraktowym układzie wnętrz. Jest budynkiem dwukondygnacyjnym, częściowo podpiwniczonym, krytym niskim dachem czteropołaciowym. Elewacje są skromne w wystroju, opilastrowane w narożach, zwieńczone lekkim gzymsem, zdobione gzymsami podokiennymi, niesymetryczne, wschodnia 14 -osiowa, zachodnia 15-osiowa, północna i południowa 3-osiowe. Galerie usytuowane są prostopadle do zachodu elewacji pałacu i stanowią łącznik z oficyną tylną tworząc w ten sposób czworoboczny, zamknięty dziedziniec. Założone zostały na planie wydłużonych prostokątów. Są dwukondygnacyjne, jednotraktowe, z przejazdową bramą w arkadzie na osi, kryte dachem pulpitowym. W elewacjach obu galerii wyróżniają się zamurowane arkady, wsparte na lekko wysuniętych z lica muru filarach. Dekoracje elewacji ograniczone zostały jedynie do gzymsów. Pomieszczenia parteru przykrywają sklepienia krzyżowo-kolebkowe, na piętrze stropy płaskie. Pawilon południowy przylega do południowej elewacji pałacu, z którym połączony jest przewiązką na łuku koszowym. Od wschodu przylega do niego oficyna południowa Jest to budynek założony na rzucie prostokąta z dwoma przybudówkami od pd., dwukondygnacyjny, kryty dachem dwuspadowym. Przybudówki są parterowe, kryte dachem pulpitowym i trójpołaciowym. Układ wnętrza jest dwutraktowy, parter dostępny z przybudówki, piętro - przewiązką z pałacu. Elewacje wsch. i zach. symetryczne, 5-osiowe, pn. niesymetryczna 2-osiowa, zdobione gzymsami kordonowymi, podwójnymi gzymsami koronującymi, blendami i płycinami, otwory okienne w uszakowych obramieniach. Na parterze zachowały się fasety zdobione liśćmi akantu, na piętrze w d. kaplicy prawosławnej, w centrum sufitu - rozbudowana rozeta. Pawilon północny przylega do północnej elewacji pałacu i połączony z nim przewiązką. Jest założony na rzucie prostokąta z przybudówką od północy., w której znajduje się klatka schodowa, dwukondygnacyjny, kryty dachem dwuspadowym, przybudówka również dwukondygnacyjna. Układ wnętrza dwutraktowy. Elewacje wschodnie i zachodnie są symetryczne, 5-osiowe, południowa niesymetryczna 3-osiowa, analogiczne w wystroju do oficyny południowej. Na parterze zachowały się fr. iluzjonistycznej polichromii. Oficyny południowa i północna połączone z pawilonami południowym i północnym, tworzą południa i północy skrzydła podkowiastego układu zespołu. Założone zostały na planie wydłużonego prostokąta, parterowe, kryte dwuspadowym dachem, przepołowione i zakończone dwoma dwukondygnacyjnymi pawilonami na rzucie kwadratu, lekko wysuniętymi przed lico muru, krytymi dachem namiotowym, w pawilonach środkowych przejazd na osi. Elewacje obu oficyn są prawie pozbawione dekoracji, zdobione jedynie gzymsami i lizenami, frontowe od strony dziedzińca są 19-osiowe, niesymetryczne, wsch. 3-osiowe i symetryczne. Układ wnętrz mają przeważnie dwutraktowy. Dawna wozownia, użytkowana także jako ujeżdżalnia i masztalernia - to budynek przylegający krótszym bokiem do oficyny pd., założony na rzucie zbliżonym do litery L, parterowy, dwutraktowy, kryty dachem dwuspadowym oraz połaciowym (w części przyległej do oficyny). Jego elewacje są niesymetryczne, ujęte w narożach boniowanymi pilastrami, zwieńczone gzymsem koronującym i ozdobione gzymsami podokiennymi.

Dostęp do zabytku ograniczony.

Oprac. Ewa Prusicka-Kołcon, OT NID w Lublinie, 8.11.2014 r.