Jest cennym przykładem architektury 2 poł. XVIII w.

Historia obiektu

Zamość, prywatne miasto szlacheckie, założone zostało przez Jana Zamoyskiego w oparciu o prawo lokalcyjne w 1580 r. Zaprojektowane w końcu XVI w. przez architekta Bernarda Morando i zrealizowane zgodnie z koncepcją fundatora, reprezentuje doskonały przykład nowożytnego miasta łączącego włoskie i środkowoeuropejskie tradycje budowlane. Jest to założenie urbanistyczne oparte na teoretycznych planach miast idealnych zrealizowanych według jednolitego zamierzenia architektonicznego, rozwijanego i wzbogacanego w ciągu następnych wieków. Mimo  przekształceń w późniejszych stuleciach, Zamość zachował wszystkie oryginalne cechy miasta renesansowego świadczące o jego wyjątkowości. Należą  do  nich: plan, kompozycja,  struktura i skala. Zabudowa bloku XXVII, w obszarze którego zlokalizowane jest d. seminarium duchowne, kształtowała się od końca lat 80. XVI w. Pierwszy opis zagospodarowania tego terenu zanany jest z lustracji  z 1591 r. W tym okresie istniały tutaj dwa, zapewne drewniane domy, malarza Christopha i krawca Ferensa Węgrzyna. Około roku 1617 r. na działce funkcjonowało pięć budynków, które zniszczone zostały przez pożar w 1633 r. Kolejna faza zabudowy związana jest z działalnością Katarzyny z Ostrogskich Zamoyskiej, żony II Ordynata, która w 1640 r. ufundowała seminarium duchowne. Drewniany budynek seminaryjny wzniesiony został około 1648 r.  Obiekt spłonął już w 1653 r.  Pod koniec XVII w. grunt zakupił Andrzej Szański, podstoli chełmski, który w latach 1697-1707 w pn.-zach. części bloku zbudował kamienicę, wykorzystując istniejące piwnice związane z wcześniejszą zabudową. Jednocześnie powstał budynek mieszkalny na wschód od niej i spichlerz w  części  pd.-zach.  Legacja nieruchomości przez  Szańskiego z 1743 r. na rzecz kapituły zamojskiej stworzyła możliwość dążenia do reaktywacji działalności seminarium, co też nastąpiło w 1758 r. Ze względu na fakt, że dawna kamienica Szańskiego okazała się zbyt mała i nieprzystosowana do potrzeb seminarium, podjęto decyzję o jej przebudowie, do której doszło w latach 1752-58  wg projektu Jerzego de Kawe. W wyniku prac połączono piętrowe kamienice nadając im jednolity wyraz architektoniczny. W latach 1779-82 nad częścią frontową budynku seminaryjnego nadbudowana została dodatkowa kondygnacja. Obiekt uzyskał barokowy wystrój z bogato dekorowaną fasadą. Zapewne wówczas powstały też pierwsze polichromie, m. in.  zachowane malowidło w niszy konchowej  na I piętrze. Po I rozbiorze, na mocy rozporządzenia cesarza austriackiego Józefa II z  1783 r.,  seminarium zostało zamknięte w kolejnym roku,  a  budynek stał się siedzibą Urzędu Cyrkularnego, by w latach 1816-66, już pod rządami zaboru rosyjskiego, pełnić funkcję koszar (1816-18) i siedziby oficerów Korpusu Inżynierów (1818-1866). W tym okresie na terenie działki  funkcjonował  budynek magazynowy, przylegający od pd. do d. seminarium, który został  zniszczony w czasie oblężenia w 1809 r.  W 1859 r. przeprowadzony został remont kapitalny d. seminarium, którego stan techniczny był coraz gorszy w skutek  na licznych zaniedbań. Nadbudowano wówczas II piętro nad częścią wschodnią, przykrywając całość jednolitym dachem. W 1866 r., na mocy ukazu carskiego, Zamość przestał być miastem-twierdzą i zaczął rozwijać się jako struktura niezależna od władz wojskowych. W kamienicy seminaryjnej siedzibę znalazły biura powiatu zamojskiego, a po odzyskaniu niepodległości w budynku mieścił się Urząd Skarbowy i Kasa Skarbowa. Po II wojnie światowej swoją siedzibę miały tu urzędy takie  jak Urząd Skarbowy, Wydział Finansowy oraz różne instytucje: PZU ZBOWID, ORMO,  PCK, a w latach 70. XX w. Gminna Rada Narodowa. W latach 90. XX w. nastąpiło wyburzenie całej dotychczasowej zabudowy znajdującej się w południowej  części działki.  W latach 1998-99 przeprowadzony został remont kapitalny d. seminarium i adaptacja na siedzibę rektoratu Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Zamościu.  Od 2019 r. budynek nie jest użytkowany.

Opis obiektu

Budynek d. seminarium duchownego jest obiektem murowanym,  tynkowanym, postawionym na częściowo zachowanych XVII – wiecznych, związanych z wcześniejszą zabudową, kamiennych  murach fundamentowych. Ściany  i sklepienia murowane są z cegły ceramicznej pełnej na zaprawie wapienno-piaskowej i cementowej. Piwnice i pomieszczenia  parteru przykryte sklepieniami kolebkowymi i kolebkowo-krzyżowymi. W pomieszczeniach wyższych kondygnacji występują stropy belkowe, część z nich odeskowana. Pomiędzy kondygnacjami murowana, dwubiegowa klatka schodowa. Stolarka okienna i drzwiowa współczesna, drewniana w typie nawiązującym do rozwiązań historycznych. Więźba dachowa drewniana – poddasze adaptowane do  funkcji dydaktycznej, obecnie, podobnie jak cały obiekt,  nie jest użytkowane.  Dach czterospadowy, kryty blachą płaską, kładzioną na rąbek stojący, malowany. Budynek na planie prostokąta, trzykondygnacyjny, częściowo podpiwniczony. Układ wnętrza nieregularny, odzwierciedla fakt połączenia w całość dwóch kamienic oraz późniejszych przekształceń. Część zach. trzytraktowa, z sienią po środku. W sieni zachowały się, obecnie zamurowane, otwory wejściowe, ujęte kamiennymi portalami. Po obu stronach sieni dwie nisze konchowe umieszczone między portalami. Po obu stronach występują pomieszczenia o zróżnicowanych wielkościach. Część wsch. z korytarzem od zach. łączącym się pod kątem prostym z sienią części zach. Na I piętrze układ zbliżony – pierwotnie mieściła się tu kaplica i refektarz. W sali pd.-zach.  znajduje się nisza konchowa z zachowaną polichromią przedstawiającą wazę na postumencie (w pozostałych kilku pomieszczeniach natrafiono podczas badań architektonicznych jedynie na ślady polichromii). W obrębie piętra II wydzielona większa ilość pomieszczeń pełniących pierwotnie funkcję mieszkalną. Elewacja frontowa pięcioosiowa, trzykondygnacyjna, przy czym ostatnia kondygnacja niższa (mezzanino). Artykulacja pionowa wyznaczona sześcioma pilastrami o głowicach korynckich, spinającymi II i III kondygnację (wielki porządek). W parterze odpowiadają im boniowane pseudopilastry w osiach skrajnych, centralne pozostają bez boni.  W osi głównej prostokątny, zamknięty łukiem półokrągłym otwór wejściowy, ujęty portalem w formie filarowej arkady. Podziały horyzontalne wyznaczone poprzez gzyms kordonowy pomiędzy parterem i I piętrem oraz uproszczone belkowanie nad mezzaninem. Całość odcięta gzymsem wieńczącym.  Otwory okienne parteru w opaskach z kluczami. Otwory okienne I pietra zwieńczone prostymi gzymsami, pod parapetami dekoracyjne, prostokątne płyciny. Okienka mezzanina ujęte uszatymi obramieniami. Elewacja pn. sześcioosiowa, trzykondygnacyjna, z podziałami horyzontalnymi i dekoracją  otworów okiennych analogiczną do form zastosowanych w elewacji frontowej.   Elewacja wsch. czteroosiowa, trzykondygnacyjna, dekoracyjność obramień okiennych  i gzymsów zredukowana (oprócz gzymsu wieńczącego) w stosunku do rozwiązań zastosowanych w elewacji frontowej.  W elewacji  pd. otwory okienne w ostatniej kondygnacji,  rozmieszczone nieregularnie. Nie występuje detal architektoniczny za wyjątkiem gzymsu wieńczącego. Od pd. - wsch., w obrębie parteru znajduje się przybudówka stanowiąca pozostałość wcześniejszej zabudowy, z dwoma arkadami od zach., przykryta dachem pulpitowym.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek dostępny z zewnątrz.

Autor noty: Piotr Mazur, PT NID w Lublinie, 01-06-2023