Przykład typowego dla baroku osiowego układu kompozycyjnego „między dziedzińcem a ogrodem” ściśle powiązanego z układem wodnym i urbanistyką miasta.

Historia

Radzyń Podlaski to dawne miasto królewskie Kozirynek, które prawa miejskie uzyskało w 1468 r. (od XVI w. używano nazwy Radzyń). Pierwsza wzmianka o istnieniu tu zamku warownego pochodzi z 1522 r., gdy starostą i dzierżawcą miasta był Bartłomiej Kazanowski, sędzia łukowski. W 1534 r. prawa do dzierżawy uzyskali Mniszchowie, którzy zamieszkiwali tu ponad 100 lat. Zapewne w 3. ćw. XVI w. wznieśli od podstaw renesansową ufortyfikowaną rezydencję w typie „palazzo in fortezza”, otoczoną fosą i murem z czterema narożnymi wieżami (basztami) zaadaptowanymi być może z wcześniejszego zamku. Podczas kolejnej rozbudowy w 1. poł. XVII w. pałac został nieco powiększony. Prawdopodobnie był on budowlą dwutraktową, przynajmniej w części piętrową. Od frontu (pd.) poprzedzał go dziedziniec, a od pn. znajdował się ogród włoski. W murze po zach. stronie dziedzińca, na osi nowo wybudowanego kościoła, umieszczona była brama z kordegardą. Kolejna, barokowa, przebudowa rezydencji nastąpiła w latach 1686-1709 z inicjatywy Stanisława Antoniego Szczuki, podkanclerzego Wielkiego Księstwa Litewskiego, sekretarza króla Jana III Sobieskiego. Zaniedbane miasto otrzymało w 1690 r. nowy przywilej lokacyjny i zostało ufortyfikowane. Po zach. stronie ogrodu pałacowego wytyczono drugi rynek miejski. Prace przy modernizacji pałacu prowadzone były wg proj. arch. Augustyna Locciego młodszego, z udziałem francuskiego arch. de Flenierce’a. Zmiany polegały m. in. na dodaniu alkierzy przy narożach tylnej elewacji oraz ryzalitu na osi fasady. Wówczas też rozbudowana została oficyna zach., usytuowana wzdłuż d. murów obronnych, pomiędzy pałacem a bramą. Po pd. stronie bramy znajdowała się druga (starsza) oficyna gospodarcza, trzecia (drewniana) oficyna zamykała dziedziniec od pd.

Za czasów kolejnych właścicieli – Wiktorii ze Szczuków i Jana Stanisława Kątskiego, miecznika koronnego (zm. 1727), założenie rezydencjonalne nie uległo większym przekształceniom. Zasadnicza przebudowa i przekształcenie pałacu w wielkopańską rezydencję dokonane zostało w latach 1750-1755 przez arch. Jakuba Fontanę na zlecenie małżonków – Marianny z Kątskich (wnuczki Stanisława A. Szczuki) i Eustachego Potockiego, generała artylerii litewskiej, wywodzącego się z hetmańskiej linii rodu herbu srebrna Pilawa. W trakcie przebudowy znajdujące po bokach dziedzińca oficyny i budynki gospodarcze oraz brama od zach. zostały rozebrane bądź częściowo wykorzystane przy budowie nowych oficyn (skrzydeł) pałacowych, które pod względem funkcjonalnym i architektonicznym zostały zintegrowane z korpusem pałacu i ozdobione jednolitą dekoracją rzeźbiarską wykonaną przez warsztat Jana Chryzostoma Redlera. Niezwykle wysokie koszty budowy i utrzymania pałacu sprawiły, że Potoccy musieli go sprzedać. W 1802 r. nową właścicielką została księżna Anna Sapieżyna, a w 1817 r. jej córka Anna Zofia wniosła rezydencję radzyńską w wianie Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu. Po upadku powstania listopadowego i konfiskacie przez cara dóbr Czartoryskich, pałac został wystawiony na licytację i w 1834 r. kupił go Antoni Korwin Szlubowski. W rękach tej rodziny pałac pozostał do 1920 r. – kiedy to został przekazany przez Bronisława Szlubowskiego na Skarb Państwa odrodzonej Polski. Już od 1818 r. w części pałacu mieściła się szkoła i mieszkania nauczycieli. W okresie międzywojennym pałac służył za siedzibę władz administracyjnych, podobnie jak w okresie okupacji niemieckiej (1939-1944). W 1944 r. pałac wraz z oficynami został spalony przez wycofujących się Niemców. Po 1950 r. przystąpiono do częściowej odbudowy ograniczającej się głównie do prac zabezpieczających. W latach 60. XX w. kompleks pałacowy został częściowo wyremontowany i przywrócony użytkowaniu. Zasadniczy remont pałacu wraz i konserwacją rzeźb przeprowadzono dopiero w 2. poł. lat 70. XX wieku. Główne wnętrza przeznaczono na siedzibę sądu. Obecnie, będąc własnością miasta, poddawany jest sukcesywnie pracom remontowym, konserwatorskim i adaptacyjnym z przeznaczeniem na centrum kultury.

Opis

Zespół rezydencjonalny zajmuje wsch. część miasta Radzyń, leżąc na sztucznie przekształconej i wspartej murem oporowym pn. terasie rzeki Białki. Od pd. poprzedzony jest stawami, od zach. ograniczony fosą. Kompozycja przestrzenna zespołu jest przykładem barokowego założenia entre court et jardin  (między dziedzińcem a ogrodem) rozwijającego się na osi pn.-pd. Pałac wraz z wydłużonymi oficynami bocznymi tworzy kształt podkowy otwartej ku pd., ujmującej rozległy kwadratowy dziedziniec honorowy, zamknięty murowanym ogrodzeniem i ażurową, metalową bramą. Przed bramą znajduje się arkadowy murowany most z ziemną rampą opadającą na pd., skąd prowadziła główna aleja dojazdowa o długości ok. 2 km (ob. ul. Lubelska), biegnąca przez groblę (ob. ciąg pieszy) na wielkim stawie poprzedzającym rezydencję. Po pn. stronie pałacu rozciąga się ogród (park) o osiowej, symetrycznej kompozycji, z sadzawką-kanałem na zakończeniu osi głównej. Na jego terenie znajduje się współczesna pałacowi oranżeria. Przedłużeniem głównej osi kompozycyjnej w kierunku pn. jest krótka aleja założona na prostym odcinku drogi prowadzącej do Międzyrzeca. Drugą, poprzeczną oś założenia rezydencjonalnego wyznaczają wieże bramne na środku obydwu oficyn. Na osi tej znajduje się główny wjazd od strony miasta (od zach.) poprowadzony nasypem w miejscu dawnego mostu nad fosą (ob. częściowo zasypaną i przekształconą w parking). Brama we wsch. oficynie pałacowej prowadzi pierwotnie na teren dawnych ogrodów folwarcznych.

Zabytek dostępny.

Oprac. Bożena Stanek-Lebioda, PT NID w Lublinie, 20-11-2020 r.