1760 r. podczas kompleksowej przebudowy rezydencji Eustachego Potockiego, prowadzonej wg proj. znanego architekta Jakuba Fontany, ozdobiona rzeźbami Jana Chryzostoma Redlera.

Historia

Oranżeria została wzniesiona w latach 1760- 1763 r. w ostatniej, najważniejszej, fazie  przekształcania założenia rezydencjonalnego i rozbudowy pałacu. Przebudowa starego pałacu w wielkopańską rezydencję zrealizowane zostało na zlecenie Eustachego Potockiego i jego żony Marianny z Kątskich. Autorem projektu przebudowy pałacu, budowy oranżerii i przekształcenia parku był znany architekt Jakub Fontana. Podobnie jak pałac, oranżeria otrzymała późnobarokowo-rokokową szatę architektoniczną z bogatą dekoracją rzeźbiarską elewacji autorstwa współpracowników Fontany - rzeźbiarza Jana Chryzostoma Redlera i kamieniarza Michaela Dollingera. Na pocz. XIX w. dobra radzyńskie zostały sprzedane przez Potockich księżnej Annie Sapieżynie, której córka Anna Zofia w 1817 r. wniosła je w wianie Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu.

Po upadku powstania listopadowego i konfiskacie dóbr Czartoryskich wystawioną na licytację rezydencję zakupił Antoni Korwin Szlubowski i w rękach tej rodziny pałac pozostawał aż do 1920 r., po czym został przekazany przez Bronisława Szlubowskiego na Skarb Państwa. W okresie międzywojennym i podczas okupacji niemieckiej w pałacu miały swoją siedzibę władze administracyjne. W latach 1939-1943 oranżeria została wyremontowana i zaadaptowana na Dom Niemiecki z salą koncertową z wbudowaną emporą muzyczną. W latach 50. i 60. XX w. przeprowadzono kolejny remont z przeznaczeniem na kino i dom kultury. Obecnie zespół rezydencjonalny, będący własnością miasta, poddawany jest sukcesywnie pracom remontowym, konserwatorskim i adaptacyjnym na potrzeby centrum kultury.

Opis

Zespół rezydencjonalny zajmuje wsch. część miasta, leżąc na sztucznie ukształtowanej pn. terasie rzeki Białki. Kompozycja przestrzenna zespołu, rozwijająca się na osi pn.-pd., jest przykładem barokowego założenia entre court et jardin  (między dziedzińcem a ogrodem). Przed elewacją frontową (pd.) pałacu znajduje się dziedziniec honorowy, a po stronie pn. rozległy park spacerowy o regularnej kompozycji, której podporządkowane zostało także położenie oranżerii, usytuowanej w środkowej części, po wsch. stronie głównej osi kompozycyjnej. Oranżeria rokokowa, elewacją frontową zwrócona na pd. (w stronę pałacu), poprzedzona dwoma parterami ogrodowymi. Wzniesiona na planie litery „T”, składająca się z parterowego, jednownętrznego korpusu na rzucie wydłużonego prostokąta oraz dostawionego prostopadle od pn. niemal kwadratowego, skrzydła o dwutraktowym układzie wnętrza (d. cieplarnia i dom ogrodnika); parterowa, z mieszkalnym poddaszem, podpiwniczona. Oranżeria murowana z cegły i otynkowana, z detalem architektonicznym z szarego piaskowca. Wnętrza nakryte płaskimi stropami, piwnice sklepione kolebkowo-krzyżowo. Korpus nakryty dachem czterospadowym z niewielkimi lukarnami w połaci frontowej, skrzydło tylne pod dachem trójspadowym ze współczesnymi lukarnami, dachy pokryte blachą (pierwotnie pod dachówką). Elewacja frontowa dziewięcioosiowa, o podziałach ramowo-lizenowych tworzących przęsła wypełnione wysokimi, arkadowymi oknami.

Oś środkowa podwyższona, z wejściem w formie porte-fenêtre ujętym parą jońskich pilastrów i kolumn na diagonalnie ustawionych cokołach, występujących przed lico fasady i dźwigających wklęsły odcinek belkowania zwieńczonego niskim murkiem attyki z dynamiczną rzeźbiarską grupą przedstawiającą rydwan Apollina. Przęsła skrajne elewacji w formie ryzalitów pozornych, zakonczone także murkami attykowymi z kamiennymi rzeźbami puttów i wazonów w zwieńczeniach. Analogiczne ryzality z ramową dekoracją znajdują się w osiach skrajnych elewacji tylnej korpusu. W elewacjach bocznych korpusu wejścia boczne, nad którymi frontony o łuku segmentowym. Wszystkie elewacje zwieńczone obiegającym, uproszczonym belkowaniem, naroża korpusu wklęsłe. Elewacje skrzydła tylnego z rytmicznym podziałem lizenami, między którymi prostokątne otwory okienne i drzwiowe. Wewnątrz ściany oranżerii podzielone pilastrami podtrzymującymi profilowany gzyms.

Zabytek o ograniczonej dostępności.

Oprac. Bożena Stanek-Lebioda, PT NID w Lublinie, 27-11-2020 r.