Założony według projektu znanego architekta Jakuba Fontany.

Historia

Początki założenia ogrodowego przy pałacu radzyńskim są słabo udokumentowane źródłowo. W sposób pośredni można wnioskować, że być może w 1. XVII w. - za czasów Mniszchów – po pn. stronie rezydencji znajdował się kwaterowy ogród włoski. W latach 1686-1709 z inicjatywy Stanisława Antoniego Szczuki prowadzone były prace przy modernizacji pałacu i jego otoczenia, a także samego miasta. Wyznaczono wówczas główną oś kompozycyjną założenia biegnącą z pn. na pd., po zach. stronie ogrodu pałacowego wytyczono drugi rynek miejski. Prace prowadzone były wg proj. arch. Augustyna Locciego młodszego, z udziałem francuskiego arch. de Flenierce’a. Dokładny wygląd ogrodu włoskiego z tego czasu nie jest znany.

Na podstawie inwentarza z 1742 r. wiadomo, że na jego terenie znajdowała się altana, figarnia, pomarańczarnia i budynek ogrodnika. Po pd. stronie dziedzińca pałacowego rozciągał się wielki staw. Zasadnicza przebudowa założenia rezydencjonalnego nastąpiła w poł. XVIII w. na zlecenie Marianny i Eustachego Potockich. Autorem projektu przebudowy pałacu oraz przekształcenia ogrodu był architekt królewski Jakub Fontana. Przy tworzeniu ogrodu zatrudniony był ogrodnik Jan Dawid Knackfus. Prace związane z systemem wodnym projektował zapewne francuski arch. i oficer Pierre Ricaud de Tirregaille. Po pn. stronie rezydencji powstał regularny ogród z kanałem na osi głównej, wzorowany na przykładach francuskiej sztuki ogrodowej. W XIX w. dobra radzyńskie wraz z zespołem pałacowym przeszły do Czartoryskich, a następnie  Szlubowskich i w rękach tej rodziny pozostawały aż do 1920 r., kiedy to Bronisław Szlubowski przekazał zespół pałacowy na rzecz Skarbu Państwa.

Prawdopodobnie w 1. poł . XIX w. ogród (park) pałacowy uległ niewielkim przekształceniom, zapewne  zlikwidowane zostały haftowane partery na terenie głównego salonu ogrodowego, gdzie zaczęto wprowadzać nasadzenia krzewów i drzew. W okresie międzywojennym pałac służył za siedzibę władz administracyjnych, podobnie jak w okresie okupacji niemieckiej. Pałac został spalony przez wycofujących się Niemców w 1944 r. W latach 60. XX w. zespół rezydencjonalny został częściowo wyremontowany i przywrócony użytkowaniu. Wkrótce po wojnie oraz w latach 80. i 90. XX w. na terenie parku prowadzone były prace pielęgnacyjne zmierzające do uczytelnienia pierwotnej kompozycji, m.in. polegające na usuwaniu drzew zarastających główny salon ogrodowy i partery przed oranżerią. Obecnie cały zespół poddawany jest sukcesywnie pracom remontowym, konserwatorskim i adaptacyjnym z przeznaczeniem na centrum kultury.

Opis

Zespół rezydencjonalny zajmuje wsch. część miasta Radzyń, leżąc na sztucznie przekształconej pn. terasie rzeki Białki. Założenie jest przykładem barokowej kompozycji typu entre court et jardin (między dziedzińcem a ogrodem), gdzie pałac poprzedza od pd. obszerny dziedziniec ujęty oficynami, a po pn. stronie pałacu rozciąga się ogród spacerowy o pow. ok. 8 ha. Kompozycja parku (ogrodu), oparta o główną oś pn.-pd. jest ściśle osiowa, symetryczna i, zgodnie z barokową zasadą, podporządkowana architekturze pałacu, stanowiącego dominantę całego założenia. W obecnym stanie zachowania nadal czytelne pozostają główne elementy ogrodu barokowego. Zasadniczy schemat kompozycyjny wyznaczony jest przez aleje prowadzone równolegle oraz prostopadle do osi centralnej, wyznaczonej na osi ryzalitu środkowego pn. elewacji pałacu. Przed elewacją tą znajduje się główny salon ogrodowy ramowany alejami poprowadzonymi na wyniesieniach, równolegle do osi głównej. Półkoliste zamknięcie tej części tworzyły pierwotnie gęste skupiska drzew (boskiety) posadzone na ukształtowanym sztucznie wzniesieniu.

Brak przekazów na temat pierwotnej aranżacji głównego salonu ogrodowego (obecnie jest to teren trawiasty). W opinii badaczy znajdowały się tu prawdopodobnie tzw. partery haftowane, ukształtowane ze strzyżonego bukszpanu na tle kolorowego żwirku. W centralnym punkcie, na skrzyżowaniu alejek, znajdowała się zapewne fontanna. Istotnym elementem dekoracyjnym były też rzeźby. Główny salon od dalszej części ogrodu oddziela wyniesione plateau, pierwotnie z grupami boskietów ujętych alejkami prostopadłymi do osi głównej (obecnie zachowana tu tylko część drzewostanu). Z okna pomiędzy boskietami otwiera się widok na tzw. parter wodny w postaci długiego kanału zakończonego basenem. Po jego bokach występowały grupy drzew, z zapewne rytmicznie rozmieszczonymi gabinetami. Przedłużeniem tej osi w kierunku pn. był prosty odcinek drogi w kierunku Międzyrzecza.

Uzupełnieniem zasadniczej kompozycji jest ogród przed oranżerią, która stanowiła integralny element przekształcanego w poł. XVIII w. założenia. Przed elewacją frontową oranżerii (zwróconą ku pałacowi) zakomponowane były dwa partery, przylegające od wsch. do głównego salonu ogrodowego i połączone z nim poprzeczną alejką wyprowadzoną następnie ku ogrodowi folwarcznemu i prawdopodobnie dalej - ku zwierzyńcowi nad rzeką Białką. Istotnym i wyjątkowym elementem całej kompozycji jest ogród wodny po pd. stronie dziedzińca pałacowego. Znajdowały się tu dwa prostokątne partery utworzone na stawie przedzielonym groblą, z trzech stron obsadzone lipami. Tędy prowadził reprezentacyjny wjazd na teren rezydencji od strony pd., wiodący główną aleją pałacową kończącą się murowanym podjazdem przed bramą dziedzińca. W stosunkowo dobrze zachowanym drzewostanie parkowym znajduje się ok. 700 drzew z 22 gatunków. Dominują wśród nich: klon pospolity, lipa drobnolistna (po 300), topola czarna, wiąz polny, daglezja, jesion wyniosły. Znajduje się tu pomnik przyrody - modrzew europejski.

Zabytek dostępny.

Oprac. Bożena Stanek-Lebioda, PT NID w Lublinie, 07-12-2020 r.