Historia

Pierwsza wzmianka o zamku warownym pochodzi z 1522 r., z czasów gdy starostą i dzierżawcą miasta był Bartłomiej Kazanowski, sędzia łukowski. W 1534 r. prawa do dzierżawy uzyskali Mniszchowie, którzy zamieszkiwali tu ponad 100 lat. Zapewne w 3. ćw. XVI w. wznieśli oni od podstaw renesansową ufortyfikowaną rezydencję w typie „palazzo in fortezza”, otoczoną fosą i murem z czterema narożnymi wieżami (basztami) zaadaptowanymi być może z wcześniejszego zamku. Podczas kolejnej rozbudowy w 1. poł. XVII w. pałac został nieco powiększony. Prawdopodobnie był wówczas budowlą dwutraktową i przynajmniej w części piętrową. Kolejna, barokowa, przebudowa rezydencji nastąpiła w latach 1686-1709 z inicjatywy Stanisława Antoniego Szczuki, podkanclerzego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prace przy modernizacji pałacu prowadzone były wg proj. arch. Augustyna Locciego młodszego, z udziałem francuskiego arch. de Flenierce’a. Zmiany polegały m. in. na dodaniu alkierzy przy narożach tylnej elewacji oraz ryzalitu na osi fasady. Za czasów kolejnych właścicieli –  Wiktorii ze Szczuków i Jana Stanisława Kątskiego, miecznika koronnego (zm. 1727) korpus główny pałacu nie uległ większym zmianom, a jedynie rozbudowana została oficyna zachodnia.

Zasadnicza przebudowa i przekształcenie pałacu w wielkopańską rezydencję dokonane zostało w latach 1750-1755 wg proj. arch. Jakuba Fontany na zlecenie małżonków – Marianny z Kątskich (wnuczki Stanisława A. Szczuki) i Eustachego Potockiego, generała artylerii litewskiej. Korpus pałacu został wówczas zintegrowany z długimi oficynami bocznymi, które zyskały charakter skrzydeł pałacowych. Całość tworzyła kształt podkowy otwartej ku południowi - w tej formie rezydencja zachowała się do czasów współczesnych. Elewacje pałacu zostały ozdobione kamiennymi grupami rzeźbiarskimi autorstwa współpracowników Fontany - rzeźbiarza Jana Chryzostoma Redlera i kamieniarza Michaela Dollingera. Wnętrze miały bogatą dekorację rokokową, zdobiły je freski autorstwa malarza Jana Bogumiła Plerscha i sztukaterie Józefa Lappena. W bibliotece znajdowała się galeria portretów rodowych i galeria królów polskich w całej postaci. Niezwykle wysokie koszty budowy i utrzymania pałacu sprawiły, że potomkowie Eustachego Potockiego musieli go sprzedać. W 1802 r. nową właścicielką została księżna Anna Sapieżyna, a w 1817 r. jej córka Anna Zofia wniosła rezydencję radzyńską w wianie Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu.

W związku z konfiskatą dóbr Czartoryskich przez cara po upadku powstania listopadowego, pałac został wystawiony na licytację i sprzedany Szlubowskim, w rękach tej rodziny pozostawał aż do 1920 r. – kiedy to został przekazany przez Bronisława Szlubowskiego na Skarb Państwa. Już od 1818 r. w części pałacu mieściła się szkoła i mieszkania nauczycieli. W okresie międzywojennym i w czasie okupacji niemieckiej (1939-1944) w pałacu miały swoją siedzibę władze administracyjne. W 1944 r. rezydencja została spalona przez wycofujących się Niemców, wystrój i wyposażenie wnętrza uległy niemal doszczętnemu zniszczeniu. Po 1950 r. mury pałacu zabezpieczono i nakryto dachami. Od lat 60. XX w. rozpoczęto remont kompleksu pałacowego i częściowo przywrócono użytkowaniu. Zasadniczy prace wraz i konserwacją rzeźb przeprowadzono dopiero w 2. poł. lat 70. XX w. Główne wnętrza przeznaczono na siedzibę sądu. Obecnie, będąc własnością miasta, pałac poddawany jest sukcesywnie pracom remontowym i konserwatorskim i adaptacyjnym z przeznaczeniem na centrum kultury.

Opis

Zespół pałacowy zajmuje wschodnią stronę miasta Radzyń. Zakomponowany na osi pn.-pd. jest przykładem barokowej rezydencji w typie entre court et jardin  (między dziedzińcem a ogrodem). W centrum zespołu znajduje się pałac elewacją frontową zwrócony na pd., do którego dostawione są prostopadle dwie oficyny, mające charakter skrzydeł pałacowych ujmujących kwadratowy dziedziniec honorowy. Pałac późnobarokowy z rokokową dekoracją rzeźbiarską, nawiązujący do francusko-saskich wzorów architektonicznych. Korpus pałacu założony na planie wydłużonego prostokąta, dwukondygnacyjny, dwutraktowy, siedmiodzielny, z obustronnym podwyższonym ryzalitem pośrodku i dwoma ryzalitami bocznymi od frontu oraz narożnymi alkierzami od tyłu. Alkierze korpusu połączone z oficynami (skrzydłami) bocznymi jednoosiowymi piętrowymi łącznikami, ryzality frontowe – parterowymi łącznikami korytarzowymi, zamykającymi od frontu dwa małe dziedzińce wewnętrzne. W trakcie frontowym ryzalitu środkowego umieszczona sień z otwartą klatkę schodową prowadzącą na górny westybul, w trakcie tylnym ryzalitu duża sala (tzw. Sala Biała, Sala Dolna), nad którą znajdowała się sala balowa.

Po obu stronach pomieszczenia mieszkalne w układzie amfiladowym, na piętrze okazała sala jadalna i salon o głębokości dwóch traktów. Pałac murowany z cegły i otynkowany. Korpus główny nakryty dachem czterospadowym (pierwotnie z lukarnami), nad ryzalitami bocznymi dachy trójspadowe, nad alkierzami wybrzuszone hełmy, wszystkie pokryte blachą (dawniej dachówką). Elewacja frontowa siedemnastoosiowa, z trzema trójosiowymi ryzalitami, z których środkowy, o zaokrąglonych narożach, podwyższony o mezzanino i zwieńczony attyką. Artykulacja elewacji linearna płycinowo-lizenowa, podziały za pomocą pseudopilastrów w wielkim porządku i przerywanych gzymsów kordonowych. Trzony pilastrów dzielących korpus rozczłonkowane płycinami, a pilastrów na ryzalitach ozdobione w górnych partiach charakterystycznym dla rokoka ornamentem rocaille. Całość zwieńczona uproszczonym belkowaniem. W przyziemiu ryzalitu środkowego otwór wejściowy i portefenetry zamknięte łukami koszowymi, na piętrze portefenetry zamknięte półkoliście, z których środkowy poprzedzony balkonem z kutą balustradą; okienka mezzanina zamknięte koszowo, wszystkie w ozdobnych opaskach z motywem rocaille i festonów. Pozostałe otwory okienne i drzwiowe prostokątne, ujęte prostymi opaskami. Ryzalit środkowy zwieńczony bogatą kamienną dekoracją składającą się z dwóch kartuszy z herbami właścicieli – Brochwicz (Kątskich) i Pilawa (Potockich) w otoczeniu panoplii (elementów zbroi) oraz figur jeńców symboliczne nawiązujących do wojskowej profesji fundatora. Nad ryzalitami bocznymi umieszczone dynamiczne kompozycje rzeźbiarskie, składające się z kartuszy herbowych z koronami, puttów i motywów roślinnych. Elewacja tylna (ogrodowa) również siedemnastoosiowa, bez ryzalitów bocznych, dodatkowo poszerzona o jednoosiowe alkierze, o artykulacji zbliżonej do elewacji frontowej. Trójosiowy ryzalit środkowy na wyższych kondygnacjach ujęty parami pilastrów kompozytowych na cokołach, zwieńczony szczytem o wykroju łuku nadwieszonego, na szczycie którego grupa Amora i Psyche, a po bokach posągi nimf z kwiatami i puttami, w tympanonie relief przedstawiający Zefira i Florę. 

Wnętrze niemal całkowicie zniszczone w czasie II wojny światowej. Częściowo zachowała się reprezentacyjna klatka schodowa o falistej linii, pierwotnie podtrzymywana przez figury atlantów. Ściany sieni rozczłonkowane pilastrami toskańskimi, w górnym westybulu podzielone pilastrami o głowicach kompozytowych ozdobionych stylizowanymi hełmami i zwieńczone bogato profilowanym, przełamującym się gzymsem.

Zabytek dostępny częściowo.

Oprac. Bożena Stanek-Lebioda, PT NID w Lublinie, 11-12-2020 r.