Historia

Hrabia Antoni Ostrowski założył w Tomaszowie osadę sukienniczą, w której od 1823 r. osiedlali się rzemieślnicy- głównie protestanci. W ciągu kilkudziesięciu lat XIX w. liczba wiernych znacznie się powiększyła, w końcu XIX w. liczyła już ponad 5000 dusz,  a istniejący kościół (pl. T. Kościuszki 21) mógł jednorazowo pomieścić do 400 osób.  Dlatego też narodziła się inicjatywa budowy nowej, większej świątyni. W r. 1896 uzyskano zgodę władz i pastor tomaszowski, E. Biedermann rozpoczął zbiórkę funduszy a w 1897 r. budowę obiektu.  Kościół wzniesiono na zakupionej wcześniej dużej działce położonej przy jednej z głównych arterii miasta- ul. Św. Antoniego. Projekt wykonał warszawski architekt Paul Hofer, zaś realizację powierzono Johanesowi Wende. Wende, dla którego było to pierwsze samodzielne zlecenie,  przekształcił nieco projekt, wprowadzając zmiany za zgodą architekta powiatowego Wilhelma Sroki. 

Budowa obiektu zajęła dwa lata, jednak wykonanie wystroju wnętrz i skompletowanie wyposażenia trwało do 1902. Wielkość i bogata forma świątyni okazały się być znacznie bardziej kosztowne, niż przewidziano w pierwotnych założeniach. Wielu wiernych przekazało dodatkowe fundusze lub ufundowało elementy wyposażenia, jak np. witraże i dzwony. Jednym z najcenniejszych podarunków był obraz autorstwa W. Gersona pt. „Spotkanie zmartwychwstałego Chrystusa z Marią Magdaleną”, wraz z ołtarzem głównym zakupiony przez pastorostwo Biedermannów. Uroczyste otwarcie kościoła nastąpiło 15.08.1902 r. 

Okazała, neogotycka forma wzbogacona o elementy romańskie wzbudzała zachwyt, pojawiały się opinie, że może konkurować urodą z łódzkim kościołem ewangelickim pw. Św. Jana. Wokół nowej świątyni toczyło się ożywione życie społeczne. Przy parafii działały stowarzyszenie śpiewacze, orkiestra, drużyny  sportowe, koła kobiet i młodzieży. Powstały budynki towarzyszące: pastorówka, dom zboru itd.  Okazały teren wokół kościoła obsadzono w latach 1902-1904 drzewostanem, zyskał też kute ogrodzenie osadzone na podmurówce z trzema bramami wjazdowymi.

Po II wojnie światowej przez kilka lat teren użytkowało wojsko polskie, jednak powrócił  do gminy ewangelickiej. 

Opis

Ewangelicki zespół sakralny w Tomaszowie Mazowieckim położony jest  w południowej części miasta między ulicami: św. Antoniego, Seweryna, Szkolną oraz Bohaterów 14 Brygady. Umiejscowiony został na dużej działce o kształcie zbliżonym do trapezu. Poza kościołem na posesji znajdują się budynek gospodarczy i plebania. Część mieszkalno- gospodarcza jest wydzielona od strefy sakralnej, posiada też osobne wejście od strony ul św. Antoniego. Świątynia nie jest orientowania, prezbiterium zwrócone jest w kierunku północno- wschodnim. 

Neogotycka świątynia z elementami romańskimi w formie hali zrealizowana została na planie krzyża łacińskiego. Korpus nawowy jest  trójprzęsłowy, poprzedza go kruchta główna (środkowa) położona na rzucie kwadratu (w przyziemiu wieży) oraz dwie prostokątne kruchty boczne. Prezbiterium zostało zamknięte wielobocznie, przylega do niego od północnego wschodu wieloboczna zakrystia z niewielkim przedsionkiem a flankują dwa prostokątne aneksy. Transept składa się z trzech części. 

Obiekt zbudowano z czerwonej cegły na zaprawie wapienno-cementowej. Ściany zewnętrzne nie są otynkowane, wewnętrzne posiadają tynki. Zastosowano sklepienia  krzyżowo-żebrowe, na skrzyżowaniu nawy i prezbiterium gwiaździste, ceglane. Więźba jest drewniana,  konstrukcji kleszczowo-płatwiowej ze słupem i dodatkową jętką w górnej partii. Dwuspadowy dach  pokrywa blacha ocynkowana. 

Wszystkie elewacje posiadają wysoki na ponad metr cokół, są oszkarpowane. Otwory okienne zwieńczono ostrołukami, są rozglifione, zastosowano w nich kamienne manswerki i laskowania Elewacja frontowa, południowo- zachodnia poprzedzona jest wysoką wieżą, której smukły kształt podkreśla iglicowy hełm. W jej przyziemiu znajduje się  główne wejście do świątyni, umieszczone w ostrołukowym portalu. Nad nim umiejscowiono rozetę a powyżej portalu duży otwór okienny wypełniony witrażem, nad którym umieszczono zegar. Powyżej znajduje się kolejne okno. Dwa otwory wejściowe znajdujące się w bocznych partiach fasady również umieszczone są w portalach, nad którymi umieszczono okna. Powyżej zastosowano fryzy arkadkowe, a całość wieńczą trójkątne szczyty. Elewacje boczne posiadają dwa rzędy otworów okiennych – w przyziemiu są to podwójne okna zakończone łukiem odcinkowym, powyżej ostrołukowe. Okna dzielą szkarpy. 

Wzdłuż ścian i filarów ciągnie się pas cokołowy. Filary dzielące nawy i podtrzymujące empory są wieloboczne. Chór organowy podtrzymywany jest przez filary i kolumny. Na ścianach prezbiterium znajdują się polichromie o motywach roślinnych i religijnych. W oknach osadzone są oryginalne (l. 1900-1903) witraże. 

W świątyni zachowało się pierwotne wyposażenie utrzymane w stylu neogotyckim: ołtarz główny z obrazem W. Gersona, ambona, marmurowa chrzcielnica, ławki. 

Z zewnątrz obiekt dostępny cały rok , wnętrze po ustaleniu z władzami parafii.

Oprac. Anna Michalska OT NID w Łodzi, 02.04.2020 r.