Układ urbanistyczno-krajobrazowy Chęcin zaliczany jest do najważniejszych w Małopolsce. Swą historią sięgający czasów lokacji początków czternastego wieku. Najstarszą jego częścią są: Rynek (ob. plac 2 Czerwca) wraz z wychodzącymi zeń ulicami i Dolny Rynek ( ob. plac Żeromskiego). Dynamiczny rozwój przestrzenny miasta nastąpił wraz odkryciem w jego okolicy rud miedzi i ołowiu w k. XIV wieku. Szczytowym okres był XVI-1 poł. XVII w., kiedy w mieście pojawiły się liczne kamienice. Impulsem rozwojowym były zyski płynące do mieszczan chęcińskich z wydobycia miejscowych „marmurów” i handlu, który stopniowo przejmowali przedstawiciele społeczności szkockiej i żydowskiej (stale notowani w Chęcinach od 2 poł. XVI w.). Ludność ta i okoliczni chłopi zaczęli stopniowa intensyfikować zabudowę, zwłaszcza na przedmieściach. Wspaniały rozwój urbanistyczny miejscowości został przerwany w okresie potopu szwedzkiego; w 1657 r. została podpalona przez koalicję wojsk na czele z oddziałami księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. Wkrótce potem ocalałą z wojen ludność przetrzebiła zaraza i miasta nie miał kto odbudować. W kolejnych dziesięcioleciach, mimo przywilejów królewskich, nastąpiła stagnacja, niewiele budowano, a powstające obiekty były wznoszone - głównie- z drewna. Ponowny dynamiczny rozwój przestrzenny nastąpił dopiero w XIX w. - wówczas uregulowano siatkę ulic, a także rozpoczęto ich brukowanie i budowę nowych budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej. Kolejne zmiany zasadnicze urbanistyczne i architektoniczne nastąpiły po 1945 r.; ich zakres został ograniczony wskutek stałej pieczy konserwatorskiej. Współcześnie następują przekształcenia dawnej tkanki budowlanej zubożające niepowtarzalne, wysokie walory zabytkowe miejscowości.

Budynek przy pl. Żeromskiego 8 swą historią sięga – co najmniej - 1 ćw. XIX w.; wówczas znajdowały się w nim stajnie. W 1847 r. został przebudowany z inicjatywy Józefa Sokołowskiego na zajazd z szynkiem, pokojami dla gości i stajnią. Współcześnie swą architekturą nawiązuje do wyglądu z dziewiętnastego wieku.

Budynek ten powstał w 1826 r. z inicjatywy Wincentego Sokołowskiego jako dom zajezdny. W 1847 r. uległ pożarowi, po czym w niedługim czasie został odbudowany. Krótko był siedzibą Sądu Policji Poprawczej. Od końcu XIX w. na parterze funkcjonowała apteka. Obecnie pełni funkcję mieszkalną. Zewnętrzna architektura w dużej mierze zachowała zbliżony do pierwotnego wygląd

Najstarszy murowany obiekt w tym miejscu wzniesiono w siedemnastym stuleciu. Później był kilka razy przebudowany. W 1853 r. zniszczył go pożar, po czym został odbudowany w kształcie zachowanym do dziś. W latach 80. XX w. rozebrano niezwykle malownicze schody drewniane prowadzące na piętro. Obecnie mieści się tu gastronomia, co ma nawiązywać do dawnej funkcji.

Przykład dziewiętnastowiecznej zabudowy drewnianej, charakterystycznej dla chęcińskich przedmieść.

Chałupa położona przy ul. Małogoskiej 50 wystawiona została w 1795 r., później była wielokrotnie remontowana, m.in. po 1945 r. kiedy dobudowano do niej werandę i zmieniono wygląd jej dachu z czterospadowego na dwuspadowy. Współcześnie zaliczana jest do najstarszych zachowanych in situ drewnianych budynków mieszkalnych w województwie świętokrzyskim.

Parterowy dom przy ul. Małogoskiej 17-21 został wystawiony w pocz. XIX w.; był kilka razy przebudowany m.in. w latach 1949-1950. Mimo przekształceń stanowi cenny przykład budownictwa mieszkalno-zagrodowego charakterystycznego dla zabudowy chęcińskich przedmieść tego czasu. Dziś dawny odbiór estetyczny budynku zaburza współczesna stolarka drzwiowa i okienna.

Pierwsza, murowana świątynia szpitalna w Chęcinach powstała latach 80. XV wieku. W końcu XVI w. była zaniedbana i wymagała pilnych remontów. Obecny kształt uzyskała najpewniej ok. poł. XVII w., po czym kilka razy ją przekształcono. W 1787 r. na skutek połączenia uposażenia kościoła szpitalnego z funduszem parafialnym wszedł on w posiadanie miasta. W 1817 r. usytuowano w nim Fabrykę Marmurów, co wiązało się z jego przebudową. Podobnie najpewniej uczyniono w związku z umieszczeniem w nim około 1829 r. Sądu Policji Poprawczej, a także szpitala wojskowego, funkcjonującego tu w latach 1847-49. Po 1861 r. został zamieniony na budynek mieszkalny. Później był wielokrotnie remontowy, w tym w latach 60. XX w., kiedy odsłonięto w jego sieni łuk tęczowy d. świątyni.

Jest to jedna z najcenniejszych nowożytnych kamienic na terenie województwa świętokrzyskiego. Obecnie znajduję się w niej Punkt Informacji Turystycznej, w którym zasięgnąć można wielu pożytecznych informacji dotyczących dziejów miasta i jego zabytków.

Niepozorna kamienica przy placu 2 Czerwca 24-26 sięga swą historią XVI wieku. W 1 tercji kolejnego stulecia była ona własnością słynnego włoskiego muratora i rajcy chęcińskiego Sebastiana Fotygi, dlatego też źródłach z XVII-XVIII w. określano ją jako "Fotydzińską". W 2 poł. XVIII w. znajdowała się w posiadaniu starostów chęcińskich. W 1814 r. została nabyta przez Lejzora Zająca, który umieścił w niej dom zajezdny i wyszynk. Po w 1850 r. stała się własnością jego licznych spadkobierców, w wyniku czego przekształcono architekturę budynku, z przynależną do niego zabudową pomocniczą, a także podzielono posesję na trzy części. Administracyjnie rozgraniczenie potwierdzono dopiero w 1932 roku. Po 1949 r. rozbudowano część środkową kamienicy.

Dawny zajazd "Pod Srebrną Górą" został wystawiony w latach 1819-1821 przez Lejzora Szmerkowicza Silberberga. W okresie międzywojennym jego część frontową najmowano dla celów handlowych. Obecnie należy on do najcenniejszych chęcińskich zabytków nieruchomych, gdyż pomimo szeregu przekształceń jego architektura zachowała pierwotny wyraz stylowy.

Budynek przy ul. Jędrzejowskiej 2 powstał najpewniej w 1 ćw. XIX jako oficyna zajazdu "Pod Srebrną Górą". W 2 poł. XIX-XX w. była kilka razy przekształcana w związku z zajęciem jej na mieszkania prywatne.

Budynek przy ul. Jędrzejowskiej 3 został wystawiony najpewniej w 1 ćw. XIX w., później był kilka razy gruntownie remontowany. Zachował niemal niezmienioną formę architektoniczną, doskonale ukazującą stylistykę zabudowy małomiasteczkowej 1 poł. XIX wieku.

Kamienica przy placu 2 Czerwca 2 została wzniesiona po 1866 r. przez Izraela Giertlera, który od 1863 r. był właścicielem sąsiadującego z nią domu nr 1. W 1897 r. budynki te połączono wspólnym numerem policyjnym i najpewniej również wówczas nadano im wspólna neorenesansową szatę architektoniczną.

Kamienica przy placu 2 Czerwca 1 wystawiono została w 1826 r. dla Stanisława Dmochowskiego według proj. Kazimierza Dunina Wąsowicza, architekta guberni kieleckiej. Obecną neorenesansową szatę architektoniczną otrzymała ok. 1897 roku. Należy do najlepiej zachowanych kamienic chęcińskich. Warto zwrócić uwagę na żeliwny balkon z przeł. XIX/XX wieku znajdujący się na piętrze

Pierwotny chęciński ratusz był notowany w źródłach już od 1436 roku. Najpewniej znajdował się on pośrodku placu rynkowego. Na skutek zubożenia mieszczan po potopie szwedzkim był jedynie doraźnie remontowany, co spowodowało jego ruinację. Dlatego też w 1737 r. starostwa chęciński Józef Szaniawski postanowił przenieś z niego urząd miejski do zakupionej wówczas kamienicy przy narożu Rynku i ulicy Radkowskiej. W 1804 r. spłonęła i mimo szybkiego remontu, wkrótce jej stan techniczny stopniowo zaczął się pogarszać. Dlatego też w latach 20. XIX w. zapadała decyzja o rozbiórce tego budynku. Obecny ratusz został wzniesiony 1837 roku. W 1856 r. gruntownie go przekształcono. Podobny charakter miały prace z ok. 1988 r., kiedy dobudowano do niego od strony południowej dwa skrzydła.

Już w XVII wieku na tym miejscu istniała kamienica, której relikty znajdują się w narożniku pd. obecnego obiektu. W pocz. XIX na działce tej stały dwa domy, które przebudowano w latach 1830-1850. Po pożarze w 1905 r. redukowano w niej ilość pomieszczeń. Kolejne przekształcenia przyniósł ze sobą generalny remont z lat 70. XX w., m.in. wówczas w elewacji przepruto nowy otwór wejściowy i zmieniono pokrycie dachowe z gontu na blachę.

Kamienica przy placu 2 Czerwca 6 została wniesiona w XVI w. w typowym układzie dla kamienic chęcińskich. W XIX-XX w. była znacznie przekształcana. Do dziś ma zachowaną pierwotną, sklepioną kolebką z lunetami izbę frontową.

Kamienica przy placu 2 Czerwca 9 kryje w sobie relikty obiektu z XVII w. w postaci izby frontowej oraz pomieszczenia za nią. W 1 tercji XIX kiedy powiększono budynek o zabudowę sąsiedniej działki przekształcono izbę wielką (w której utworzono kilka lokali) oraz dawną sień. Do 1862 r. poprzedzony był murowanymi podcieniami. W pocz. XX w. nadbudowany został o piętro. Po 1945 r. remontowano go kilka razy.

Kamienica przy ul. Władysława Łokietka 2 stanowi pd. część budowli powstałej w XVI wieku. Z tego czasu jest parterowa jej część i dawna sień, która obecnie jest przejściem do drugiej części pierwotnego budynku (ob. oznaczonego numerem 4). W k. XIX i XX w. została znacznie rozbudowana w głąb, o oficyny mieszkalne i część gospodarczą.

Kamienica przy placu 2 Czerwca 17 została wystawiona najpewniej w XVI/ XVII w. Przebudowana była kilka razy w XIX i XX wieku. Z dawnego budynku zachował się trakt zachodni i leżąca na jego przedłużeniu oficyna.

Kamienicę przy placu 2 Czerwca 18 wybudowano w XVI w. (piwnice i izba frontowa). W 1 poł. XVII w. została znacząco powiększona (sklepiona sień, podcienia, izba wielka). W XIX w. zniesiono podcienia, a w sieni umieszczono pasmo zabudowy. Mimo tych zmian nadal widoczny jest pierwotny układ przestrzenny z reliktami dawnej kamieniarki (portale w sieni i piwnicach), co wyróżnia ją na tle innych nowożytnych kamienic chęcińskich.

Oznaczona dawniej numerami 18-19 kamienica powstała najpewniej w XVI wieku. Z tego czasu zachowały się w pasie frontowym: sklep, sień przejazdowa, ciemna kuchnia oraz izba wielka od północy. Posiadała już wówczas także podcienia. Ok. 1732 r. została powiększona ku zach. zajmując część sąsiadującej z nią działki. Przed 1820 r. dawną izbę wielką rozbudowano w piętrową oficynę, a ok. 1866 r. nadbudowano część przednią. W XX w. dobudowano od północy do oficyny jeszcze jeden pas zabudowań.

Kamienicę przy placu 2 Czerwca 21 wybudowano w XVI w. (piwnice, izba frontowa), po czym 1 poł. XVII w. rozbudowano (podcienia i izba tylna). W czasie obu wojen szwedzkich była niszczona. Najpewniej w 1 pół. XIX w. została gruntownie przekształcona, m.in.: wówczas zlikwidowano jej podcienia, nadbudowo piętro, a także w przestrzeń d. sieni przejazdowej wstawiono izbę sklepową . W 1836 r. nastąpiło wyłączenie części wsch. kamienicy, która została odrębnym domem.

Kamienica powstała najpewniej w pocz. XVII w. i nadal ma dobrze czytelny pierwotny układ przestrzenny ze sklepioną izbą frontową, szeroką sienią i wielką izbą, swoisty dla typowej chęcińskiej kamienicy z tego okresu. Obecnie na skutek remontów jest pozbawiona wyraźnych cech stylowych.

Niepozornie wyglądając kamienica położona przy ul. Długiej 3 ma bogatą historię - sięgającą najpewniej siedemnastego wieku. Źródła dziewiętnastowieczne wskazują, iż był to wówczas okazały budynek złożony z dwóch części połączonych bramą. Obecny jej wygląd stanowi efekt odbudowy, wykonanej po zniszczeniach z okresu II wojny światowej.

Podobnie ciekawą historią ma kamienica stojąca przy ul. Długiej 6. Przypuszcza się, iż wniesiono ją w szesnastym stuleciu, po czym w kolejnym wieku została rozbudowana. Późniejsze źródła wskazują, iż była to budowla niezwykle okazała. Obecnie zachowały się z niej relikty w postaci izby frontowej z fragmentami siedemnastowiecznej kamieniarki i sklepione kolebkowo piwnice.

Społeczność żydowska do 1939 r. stanowiła znaczącą część mieszkańców Chęcin. Niemym świadkiem jej wspaniałej, wielowiekowej historii jest okazała synagoga z ok. 1638 r., jeden z najcenniejszych zachowanych nowożytnych obiektów tego typu w Polsce.

Jest to jeden z najbardziej „tajemniczych” obiektów na trasie naszej wycieczki, ponieważ do końca nie wiemy jaką pełnił pierwotnie funkcję i kiedy powstał. Przez lata przypuszczano, iż – zgodnie z miejscową tradycją- miał to być silnie przekształcony kościół św. Mikołaja. Obecnie wskazuje się, iż najpewniej jest to kamienica wystawiona w siedemnastym stuleciu na miejscu murowanego domu, wzniesionego w k. XV wieku. W 1 poł. XVII w. miał w niej mieszkać Augustin van Oyen, wybitny rzeźbiarz działający przy miejscowych kamieniołomach. W kolejnych stuleciach budynek ten pełnił role gospodarcze, a w okresie międzywojennym znajdował się w nim przytułek dla społeczności żydowskiej. Obecnie jest opuszczony i stanowi własność prywatną. W jego bryle dostrzec można relikty nowożytnego detalu.

Jest to jeden z najcenniejszych nowożytnych żydowskich cmentarzy na ziemiach polskich. Znajdujące się na jego terenie macewy stanowią wyjątkowy zespół plastyki, na którego podstawie możemy prześledzić twórczość miejscowych kamieniarzy od XVII do XIX wieku.

Wielokrotnie przekształcany czternastowieczny kościół z grobową kaplicą kopułową Fodygów należy do cennych architektonicznie zabytków woj. świętokrzyskiego. W kaplicy ufundowanej w 1614 r., co nie miało precedensu w I Rzeczypospolitej, przez artystę - włoskiego muratora Kacpra Fodygę, podziwiać możemy wybitny przykład manierystycznej kamieniarki- ołtarz z ok. 1625 roku. Twórcą tej nastawy był warsztat Flamanda Augustina van Oyen z Chęcin, jednego z najciekawszych rzeźbiarzy działających w 1. poł. XVII w. na ziemiach polskich.

Warownia chęcińska powstała na przełomie XIII/XIV w., później kilka razy rozbudowana, należy do najcenniejszych średniowiecznych zamków wyżynnych w Polsce. Usytuowana na Górze Zamkowej jej bryła stanowi jeden z symboli województwa świętokrzyskiego. Pełni ona również rolę ważnego punktu widokowego; z jej wieży przy dobrej pogodzie można podziwiać panoramę Krakowa. Współcześnie na jej terenie i Podzamczu znajdują się liczne atrakcje turystyczne związane średniowieczem.