Wartość i znaczenie zabytku

Ponad pięciusetletni klasztor jest najstarszym, nieprzerwanie istniejącym prawosławnym monasterem w Polsce. Jako jeden z nielicznych nie przyjął postanowień unii brzeskiej z 1595 r., uniknął też likwidacji w wiekach późniejszych. Dzięki ciągłości wyznaniowej stanowi obecnie nieocenione źródło wiedzy na temat dziejów i tradycji Kościoła prawosławnego na pograniczu dwóch wielkich wyznań chrześcijańskich oraz świadczy o wielokulturowym dziedzictwie Polski. Szczególną rangę klasztoru potwierdzają przechowywane w jego murach cenne przykłady sztuki sakralnej, kultywowane tradycje pątnicze i muzyczne oraz malownicze usytuowanie założenia pośród nadbużańskich lasów i łąk łęgowych z pomnikowymi okazami dębów szypułkowych. 

Klasztor jabłeczyński od średniowiecza do unii brzeskiej był jednym z wielu monasterów o znaczeniu lokalnym, dopiero po 1596 r. w związku z przechodzeniem licznych ośrodków na łono Kościoła katolickiego, jego znaczenie duchowe przybrało na sile. Trwanie Jabłecznej w wierze prawosławnej wspierali możni protektorzy wywodzący się z okolicznych rodów, bez względu na swoje wyznanie. Dowodzi to tolerancji religijnej i szacunku dla tradycji miejsca i zwyczajów lokalnej ludności. 

W wyniku zawieruch dziejowych, klasztor w Jabłecznej utracił znaczną część bezcennych dzieł sztuki. Do dzisiaj, przetrwały natomiast otoczone kultem ikony św. Onufrego oraz Matki Bożej (zw. „Wypełnieniem Przepowiedni Proroczych”) stanowiące od stuleci cel pielgrzymek. Ikona św. Onufrego związana jest z genezą klasztoru, który, według legendy, powstał w miejscu cudownie wskazanym przez wizerunek świętego. Od 500 lat ma miejsce w Jabłecznej tradycja pieszych pielgrzymek w uroczystość ku czci św. Onufrego 25 czerwca (12 czerwca wg kalendarza juliańskiego obowiązującego w liturgii prawosławnej). Już w okresie I Rzeczypospolitej klasztor był jednym z najważniejszych prawosławnych ośrodków pielgrzymkowych i utrzymał swe znaczenie po dzień dzisiejszy. 

W Jabłecznej kultywuje się wielowiekowe tradycje muzyczne związane ze śpiewem liturgicznym. Klasztor posiadał bogate zbiory dokumentów nutowych, które uległy rozproszeniu, ale prowadzone są prace zmierzające do rekonstrukcji rękopisów muzycznych (np. odnalezienie i scalenie irmologionu jabłeczyńskiego z XVIII w.). Poza tym, przy klasztorze w XIX w. działały szkoły dla psalmistów i dyrygentów cerkiewnych, a kształceni tu muzycy podtrzymywali tutejsze tradycje chroniąc je przed zewnętrznymi wpływami. 

Integralną częścią założenia klasztornego są pozostałości kompozycji ogrodowo-krajobrazowej wykorzystującej formy lokalnego krajobrazu naturalnego (łęgi, rozlewiska, starorzecza) i rozwijającej się w ścisłym z nim związku. Zachowało się także kilkadziesiąt dębów szypułkowych o statusie pomnika przyrody. Dęby mają wyjątkowe, niemalże mistyczne znaczenie dla Jabłecznej. Według lokalnej tradycji, zanim powstały pierwsze zabudowania klasztorne, w wydrążonych starych dębach pierwsi mnisi-pustelnicy oddawali się kontemplacji i odosobnieniu.

Historia

Miejscowa tradycja wiąże powstanie monasteru z ikoną św. Onufrego, która przypłynęła Bugiem w pobliże Jabłecznej (wg jednej z wersji wcześniej św. Onufry ukazał się miejscowym rybakom). Pojawienie się ikony uznano za cudowne, wybudowano w tym miejscu kapliczkę, a kilku strzegących ikony okolicznych mężczyzn z czasem przyjęło śluby zakonne.  

Powstanie klasztoru datuje się na lata 1497-1498. Został on najprawdopodobniej założony przez szukających odosobnienia prawosławnych mnichów-pustelników na niezamieszkałym nadzalewowym wyniesieniu w dolinie rzeki Bug, co wpisuje jego początek w nurt anachoretyczny prawosławnego monastycyzmu przeżywający odrodzenie w ciągu XV w. na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Fundatorką klasztoru była Anna Zaberezińska z domu Nassuta, która wraz z mężem Janem – wojewodą trockim, marszałkiem Wielkiego Księstwa Litewskiego, miała dobra w ziemi mielnickiej i brzeskiej (m.in. Biała, Międzyrzec i dwór Jabłeczna). Klasztor uposażony został pobliskimi łąkami, barciami, starorzeczami i zatokami rzecznymi z przystanią, jazami rybnymi i głębinami na Bugu dla połowu ryby (od granic wsi należącej do dworu jabłeczyńskiego po Bug) oraz dziesięciny z dworu w Jabłecznej. Zapewne jeszcze w końcu XV w. wzniesiono drewnianą cerkiew, przy czym, z całą pewnością klasztor istniał w 1522 r., ponieważ wymieniony jest w dokumencie potwierdzenia kupna dóbr Jabłeczna. W tym czasie kształtowała się już tradycja pielgrzymek do klasztoru w dniu świętego Onufrego (najstarsze źródła pisane dotyczące pielgrzymowania do Jabłecznej pochodzą z 1527 r.). Pod koniec lat 20. XVI w. właścicielką i równocześnie główną patronką (ktitorką) klasztoru została Teodora Boguszowa Bogowitynowicz z rodu Sanguszków, która nadała monasterowi dodatkową włókę ziemi i doprowadziła do rozbudowy klasztoru (poza wyspą), budowy nowej cerkwi i wyposażenia jej w ikonostas wykonany przez mołdawskiego mistrza w latach 30. XVI w.  Po unii brzeskiej (1596 r.) położony na prowincji, niewielki klasztor, jako jeden z nielicznych na pograniczu Korony i Litwy, pozostał prawosławny. Dalszy rozwój monasteru, pomimo pogarszającej się sytuacji całego Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej, przypadł na czas patronatu Leszczyńskich w XVII w., kiedy wzrosła liczba zakonników (min. o przybyłych z klasztorów, które stały się unickie) oraz wybudowano nową główną drewnianą, trójkopułową cerkiew, cerkiew refektarzową Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny i refektarz, dzwonnicę, cele dla mnichów oraz zabudowę gospodarczą (do 1659 r.). Od przejęcia dóbr jabłeczyńskich w 1699 r. przez Radziwiłłów sytuacja monasteru pogorszyła się: klasztor stracił 3 parafialne cerkwie filialne, większość wiernych odgórnie przeniesiono do cerkwi unickiej w wyniku budowy cerkwi tego obrządku we wsi Jabłeczna, a sam klasztor został najechany i splądrowany.

Po utracie przez Polskę państwowości monastyr w Jabłecznej znalazł się po krótkim epizodzie przynależności do Cesarstwa Austrii i Księstwa Warszawskiego w strukturach administracyjnych Imperium Rosyjskiego. Był on jedynym klasztorem prawosławnym, który pozostał w granicach Królestwa Polskiego. Początkowo znalazł się w obrębie diecezji mińskiej, następnie wołyńskiej, a od 1840 r. został podporządkowany nowopowstałej diecezji warszawskiej. Z inicjatywy biskupa wołyńskiego Innocentego (Sielnokrinowa-Korowina) oraz arcybiskupa warszawskiego Antoniego (Rafalskiego) w latach 1838-40 wzniesiono nową klasycystyczną, murowaną cerkiew, dzwonnicę (oba proj. Andrzeja Gołońskiego) i nowe budynki klasztorne. W 1838 r. otwarto szkołę parafialną dla okolicznej ludności, do której przyjmowano dzieci niezależnie od wyznania i z zapewnieniem prawa spowiadania się w swoim wyznaniu, natomiast w 1862 r. – szkołę ikonograficzną. Przy klasztorze działała także szkoła dla psalmistów, sierociniec, jadłodajnia dla ubogich i ambulatorium.

Klasztor w Jabłecznej przez XIX w. pozostawał niewielkim ośrodkiem monastycznym (z kilkoma lub kilkunastoma mnichami) bez szczególnego wkładu w toczący się na tych ziemiach proces rusyfikacji. Ok. 1900 r. w Jabłecznej zbudowano dwie drewniane kaplice: Zaśnięcia NMP i św. Ducha. W latach 1907-10 miał miejsce remont cerkwi, wykonano wówczas freski. Przed wybuchem I wojny światowej w prowadzonych przez mnichów szkołach uczyło się ponad 400 osób, a w klasztorze przebywało już 80 mnichów.

W 1915 r. mnisi opuścili klasztor i ewakuowali się do Rosji, a kilka dni później zabudowania zajęły wojska niemieckie. Wrócili do zrujnowanego monasteru w 1919 r. Cerkiew ocalała, jednak zgodnie z rozporządzeniem władz polskich została zamknięta. Jej ponowne otwarcie nastąpiło w 1920 r. Monasterowi odebrano wówczas znaczą część majątku i ziem, zredukowano liczbę mnichów do 4, budynki szkół upaństwowiono (w budynku klasztornym założono sierociniec). Wspólnota została oficjalnie uznana przez państwo dopiero w 1929 r. Z czasem, przy klasztorze powstał dom księży emerytów oraz wznowiono szkołę dla psalmistów. W 1939 r. władze ZSRR przejęły klasztorne dobra ziemskie, w 1942 r. Niemcy podpalili monaster (pożar zniszczył również biblioteką i archiwum), cerkiew oraz kaplice zostały zdewastowane; zginął 1 mnich. Po wojnie ciosem dla wspólnoty była m.in. akcja „Wisła”, w wyniku której liczba parafian zmniejszyła się z 1,5 tys. do 80 (część z czasem powróciła na te tereny), a także przejęcie na rzecz Skarbu Państwa klasztornej ziemi, zabudowań gospodarczych i inwentarza. Remont i odbudowa założenia miała miejsce w l. 50. XX w., w tym czasie do monasteru wróciły również ikony św. Onufrego i Matki Bożej, wywiezione do Rosji podczas ewakuacji w 1915 r. W latach 60. XX w. rozebrano część zabudowy gospodarczej, w latach 70. XX w. wzniesiono nowy budynek na miejscu zniszczonego w czasie wojny wschodniego skrzydła klasztoru. Od roku 1974 do pocz. lat 90. działało tu Prawosławne Wyższe Seminarium Duchowne. Od 1999 r. monaster zyskał status stauropigii, czyli bezpośrednią podległość Metropolicie Warszawskiemu i całej Polski.

Opis

Monaster położony jest 2 km na wschód od wsi Jabłeczna, nad rzeką Bug stanowiącą na tym odcinku granicę między Polską a Białorusią. Zespół składa się z cerkwi, położonego na północ od niej klasztoru, sąsiadującego z nim od zachodu domu pielgrzyma oraz bramy-dzwonnicy ulokowanej na zachód od cerkwi, na jej osi. Cerkiew położona jest pośrodku wewnętrznego dziedzińca, w którego północno-zachodniej części znajduje się cmentarz. Całość otoczona jest murem. Na wschód od zespołu, tuż nad Bugiem, na sztucznym wzniesieniu stoi kaplica Świętego Ducha, natomiast na północ od zespołu, również na wzniesieniu – kaplica Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, do której prowadzi aleja. Zespół architektoniczny wkomponowany został w otaczający krajobraz o wysokich walorach przyrodniczych, który łączy elementy ukształtowane przez człowieka z naturalnymi i obejmuje m.in. sad i warzywnik z sadzawką, drogi i aleje, stawy rybne, starodrzew z 40 pomnikowymi dębami szypułkowymi, łąki, lasy, rozlewiska. 

Cerkiew (1838-40) w stylu klasycystycznym jest murowana, tynkowana, boniowana. Orientowana, założona na planie krzyża greckiego, z kopułą na przecięciu ramion oraz zakrystiami flankującymi prezbiterium. Kopuła na wysokim bębnie, dach kryty ocynkowaną blachą. Elewacje z partią cokołu zwieńczone doryckim belkowaniem z narożami ujętymi pilastrami i trójkątnymi naczółkami w ścianach szczytowych. Otwory okienne zamknięte półkoliście, ponad prostokątnymi otworami drzwiowymi gzymsy odcinkowe. Fasada (elewacja zachodnia) poprzedzona czterokolumnowym portykiem w porządku doryckim, zwieńczonym trójkątnym frontonem z malarskim przedstawieniem Deesis (2000 r.) w tympanonie. Ramiona krzyża nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, otwarte na część środkową arkadami; kopuła na pendentywach wspartych na filarach. We wnętrzu polichromie wykonane w duchu akademizmu z wpływami modernizmu, autorstwa D. P. Nowogrodzkiego (1907 r.) oraz Iwana Wolskiego, malarza z Ławry Poczajowskiej (1909 r.). Ikonostas z 1907 r. eklektyczny z elementami neoruskimi, dwukondygnacyjny, trzynastoosiowy, autorstwa W. Łojko oraz F. Skulimowskiego. W nim m.in. otaczane kultem ikony: Matka Boska, zwana Jabłeczyńską w otoczeniu 16 proroków (tzw. „Spełnienie Przepowiedni Proroczych”) w posrebrzanej sukience (szkoła bizantyjska, tempera na desce, wg różnych źródeł XV lub XVI w.; sukienka k. XIX w.) oraz św. Onufry w srebrnej sukience grawerowanej w motywy pejzażowe, z emaliowanym nimbem (szkoła bizantyjska, tempera na desce, wg różnych źródeł XIV-XV lub XVI w., sukienka XIX w.) - przemalowywane, m.in. w 1958 r. Kiwoty stylowo zbliżone do ikonostasu, zapewne również z 1907 r. Pozostałe wyposażenie z 2 poł. XVII w. (krzyż ołtarzowy) oraz XIX - pocz. XX w.

Klasztor (1838-40) murowany z cegły, otynkowany. Założony na planie litery L, dwukondygnacyjny. Historyczne skrzydło południowe dwutraktowe z korytarzem, na parterze sklepienia kolebkowe i kolebkowo-krzyżowe. Dawna cerkiew refektarzowa pełni obecnie (od 1902 r.) funkcję cerkwi zimowej pw. św. Apostoła i Ewangelisty Jana Teologa. W zbiorach biblioteki m.in. druk Triodionu (Poczajów, 1767 r.). 

Drewniany dom pielgrzyma (k. XIX w., dawny dom namiestnika) wzniesiono na ceglanej podmurówce, w konstrukcji wieńcowej, na planie prostokąta. Parterowy, częściowo oszalowany, z gankiem na osi. Okna fasady ujęte w obramienia z dekoracją w formie naczółków, pod okapem ozdobna listwa.

Klasycystyczna brama-dzwonnica (1838-40) jest murowana, otynkowana. Założona na rzucie prostokąta, z dwukondygnacyjną częścią środkową oraz parterowymi osiami bocznymi. Partia środkowa z zamkniętym półkoliście przejazdem bramnym, nakryta baniastym dachem zwieńczonym wieżyczką z cebulastym hełmem.  

Dwie kaplice (1911 r.) drewniane, wzniesione w stylu bizantyjsko-ruskim, na ceglanych podmurówkach, w konstrukcji zrębowej, oszalowane. Kaplica pw. Świętego Ducha na planie prostokątna, z zamkniętym prosto prezbiterium szerokości nawy, które flankują dwa aneksy. Nawa przekryta niskim dachem z ośmioma półkolistymi kokosznikami oraz wieżyczką z cebulastym hełmem. Elewacje dekorowane profilami w formie łuku w ośli grzbiet, wejście główne od północy. W oszalowanym, nakrytym pozornym sklepieniem odcinkowym wnętrzu kaplicy ikonostas z pocz. XX w., ikona Poczęcia Bogurodzicy (XVIII/XIX w., w tradycji barokowej). 

Kaplica pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny wzniesiona na planie kwadratu, z węższym zamkniętym prosto prezbiterium, do którego od zachodu przylega zakrystia. Dach ponad nawą zwieńczony wieżyczką z cebulastym hełmem, w narożach cztery mniejsze wieżyczki z analogicznymi hełmami. Fasada od południa, ponad szerokimi wrotami polichromia przedstawiająca Zaśnięcie Marii. We wnętrzu, nakrytym pozornym sklepieniem odcinkowym, ikonostas z 1908 r. (wyk. w Moskwie), ikony z XIX/XX w.