W jego skład wchodzi klasycystyczna cerkiew, klasztor, brama-dzwonnica i ogrodzenie – wzniesione w l. 1838–40 oraz budowle późniejsze – drewniany dom namiestnika klasztoru z XIX/XX w duchu rosyjskiej architektury ludowej i kaplice z 1908 położone poza klasztorem. Obecnie istniejący zespół powstał w miejscu o tradycji monastycznej sięgającej k. XV w., związanej z kultem św. Onufrego. Nieprzerwanie był ważnym ośrodkiem duchowości i edukacji, jest jednym z siedmiu istniejących do dzisiaj monasterów prawosławnych.

Historia

Wieś Jabłeczna po raz pierwszy odnotowana przed 1428 r. W 1499 r. wzmiankowany monaster pw. św. Onufrego, ufundowany przez Jana Juriewicza Zabrzezińskiego i jego żonę Annę z Nasutów. Powstanie klasztoru wiąże się z podaniem mówiącym o pojawieniu się ikony św. Onufrego przyniesionej wodami Bugu. W 1596 r. klasztor nie przystąpił do unii i pozostał przy prawosławiu, w XVII w. rozwinął się pod patronatem Leszczyńskich. W miejscu wcześniejszej drewnianej zabudowy, w l. 1838-1840 wzniesiono nową murowaną cerkiew pw. . św. Onufrego, klasztor, bramę-dzwonnicę i ogrodzenie, wg proj. arch. Andrzeja Gołońskiego. Po 1875 r. Jabłeczna stała się jednym z głównych centrów prawosławia na Podlasiu i Ziemi Chełmskiej. Znajdowały się tu szkoły: dla psalmistów, nauczycieli szkółek cerkiewnych, rzemieślnicza i rolnicza. Na przełomie XIX i XX w. wzniesiono drewniany dom namiestnika klasztoru, a w 1908 r. kaplice pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny i pw. św. Ducha. W 1915 r. zakonnicy zostali ewakuowani w głąb Rosji, a klasztor częściowo zniszczony. W 1919 r. powrócili do Jabłecznej, w 1920 otworzono cerkiew. W 1942 pożar zniszczył klasztor oraz uszkodził cerkiew. W l. 1953-1957 przeprowadzono kapitalny remont całego założenia (m.in. odbudowano zniszczone w czasie wojny kaplice). W l. 70. XX w. nastąpiło odrodzenie życia monastycznego. Od 1974 r. ma tu swoją siedzibę Prawosławne Wyższe Seminarium Duchowne.

Ostatni generalny remont budynków wchodzących w skład zespołu przeprowadzono na pocz. XXI w.

Opis

Cerkiew klasycystyczna, orientowana, wzniesiona na planie krzyża greckiego, z prezbiterium ujętym dwiema niższymi zakrystiami. Nad skrzyżowaniem znajduje się kopuła na wysokim, cylindrycznym tamburze wspartym na pendentywach. Ramiona krzyża otwarte na część centralną szerokimi arkadami wspartymi na filarach, nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami; w zakrystiach płaskie stropy. Cerkiew murowana z cegły i otynkowana. Nad ramionami krzyża dachy dwuspadowe pokryte blachą, nad zakrystiami dwupołaciowe, czasza kopuły półsferyczna, zwieńczona ażurowym krzyżem na kuli; kopuła i krzyże nad poszczególnymi członami budowli pozłacane. Elewacje na niskim cokole, opięte w narożach pilastrami i zwieńczone belkowaniem z fryzem tryglifowym. Ściany szczytowe ramion zwieńczone trójkątnymi przyczółkami. W fasadzie czterokolumnowy portyk dorycki, pod którym drewniany portal; w tympanonie współczesna grupa Deesis. Otwory okienne wysokie, zamknięte półkoliście i ujęte opaskami. Wnętrze pokryte polichromią o tematyce biblijnej z l. 1907-9. Ikonostas eklektyczny, w nim m.in. ikony otoczone szczególnym kultem: św. Onufrego i Matki Boskiej Hodegetrii w otoczeniu proroków (zapewne z XVI w., w srebrnych sukienkach z w. XIX). 

Zabytek dostępny z zewnątrz. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

opr. Bożena Stanek-Lebioda, OT NID w Lublinie, 20-06-2018 r.