W jego skład wchodzi klasycystyczna cerkiew, klasztor, brama-dzwonnica i ogrodzenie – wzniesione w l. 1838–40 oraz budowle późniejsze – drewniany dom namiestnika klasztoru z XIX/XX w duchu rosyjskiej architektury ludowej i kaplice z 1908 położone poza klasztorem. Obecnie istniejący zespół powstał w miejscu o tradycji monastycznej sięgającej k. XV w., związanej z kultem św. Onufrego. Nieprzerwanie był ważnym ośrodkiem duchowości i edukacji, jest jednym z siedmiu istniejących do dzisiaj monasterów prawosławnych.

Historia

Wieś Jabłeczna po raz pierwszy odnotowana przed 1428 r. W 1499 r. wzmiankowany monaster pw. św. Onufrego, ufundowany przez Jana Juriewicza Zabrzezińskiego i jego żonę Annę z Nasutów. Powstanie klasztoru wiąże się z podaniem mówiącym o pojawieniu się ikony św. Onufrego przyniesionej wodami Bugu. W 1596 r. klasztor nie przystąpił do unii i pozostał przy prawosławiu, w XVII w. rozwinął się pod patronatem Leszczyńskich. W miejscu wcześniejszej drewnianej zabudowy, w l. 1838-1840 wzniesiono nową murowaną cerkiew pw. . św. Onufrego, klasztor, bramę-dzwonnicę i ogrodzenie, wg proj. arch. Andrzeja Gołońskiego. Po 1875 r. Jabłeczna stała się jednym z głównych centrów prawosławia na Podlasiu i Ziemi Chełmskiej. Znajdowały się tu szkoły: dla psalmistów, nauczycieli szkółek cerkiewnych, rzemieślnicza i rolnicza. Na przełomie XIX i XX w. wzniesiono drewniany dom namiestnika klasztoru, a w 1908 r. kaplice pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny i pw. św. Ducha. W 1915 r. zakonnicy zostali ewakuowani w głąb Rosji, a klasztor częściowo zniszczony. W 1919 r. powrócili do Jabłecznej, w 1920 otworzono cerkiew. W 1942 pożar zniszczył klasztor oraz uszkodził cerkiew. W l. 1953-1957 przeprowadzono kapitalny remont całego założenia (m.in. odbudowano zniszczone w czasie wojny kaplice). W l. 70. XX w. nastąpiło odrodzenie życia monastycznego. Od 1974 r. ma tu swoją siedzibę Prawosławne Wyższe Seminarium Duchowne.

Ostatni generalny remont budynków wchodzących w skład zespołu przeprowadzono na pocz. XXI w.

Opis

Zespół klasztorny oddalony na wsch. od wsi, położony w malowniczym zakolu Bugu. W jego skład wchodzi cerkiew św. Onufrego, klasztor, brama-dzwonnica i dom namiestnika klasztoru, otoczone ogrodzeniem z bramkami. Na cmentarzu przyklasztornym zachowane nagrobki z pocz. XX w. Poza monasterem, w otoczeniu naturalnego krajobrazu, usytuowane są dwie drewniane kaplice. 

Cerkiew klasycystyczna. Orientowana. Centralna, wzniesiona na planie krzyża greckiego, z prezbiterium ujętym dwiema niższymi zakrystiami. Nad skrzyżowaniem znajduje się kopuła na wysokim, cylindrycznym tamburze wspartym na pendentywach. Ramiona krzyża otwarte na część centralną szerokimi arkadami wspartymi na filarach, nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami; w zakrystiach płaskie stropy. Cerkiew murowana z cegły i otynkowana. Nad ramionami krzyża dachy dwuspadowe pokryte blachą, nad zakrystiami dwupołaciowe, czasza kopuły półsferyczna, zwieńczona ażurowym krzyżem na kuli; kopuła i krzyże nad poszczególnymi członami budowli pozłacane. Elewacje na niskim cokole, opięte w narożach pilastrami i zwieńczone belkowaniem z fryzem tryglifowym. Ściany szczytowe ramion zwieńczone trójkątnymi przyczółkami. W fasadzie czterokolumnowy portyk dorycki, pod którym drewniany portal; w tympanonie współczesna grupa Deesis. Otwory okienne wysokie, zamknięte półkoliście i ujęte opaskami. Wnętrze pokryte polichromią o tematyce biblijnej z l. 1907-9. Ikonostas eklektyczny, w nim m.in. ikony otoczone szczególnym kultem: św. Onufrego i Matki Boskiej Hodegetrii w otoczeniu proroków (zapewne z XVI w., w srebrnych sukienkach z w. XIX). 

Klasztor. Wzniesiony na planie litery „L”, z płytkim ryzalitem od pn.-zach., dwukondygnacyjny, z mieszkalnym poddaszem. Układ wnętrza dwutraktowy z korytarzem. W jednym ze skrzydeł znajduje się cerkiew domowa. Klasztor murowany z cegły i otynkowany, nakryty dachami czterospadowymi pod blachą; nad parterem sklepienia krzyżowe. Elewacje wieloosiowe, bez podziałów i detalu architektonicznego za wyjątkiem opasek przy części okien i arkadowych blend na elewacji zach.

Dom namiestnika klasztoru. W stylu rosyjskiego budownictwa ludowego, parterowy, na planie prostokąta. Drewniany o konstrukcji wieńcowej, na ceglanej podmurówce. Nakryty dachem czterospadowym pod blachodachówką. Elewacja frontowa siedmioosiowa, z gankiem na czterech, ozdobnie zacinanych słupach, pomiędzy którymi dołem ażurowa (pseudotralkowa) balustrada. Daszek ganku dwuspadowy zakończony pozłacaną kopułką z krzyżem. Okna wykonane na wzór starych, ujęte dekoracyjnymi obramieniami snycerskiej roboty; pod okapami ozdobne listwy.

Brama-dzwonnica. Klasycystyczna. Założona na planie prostokąta, w części środkowej kwadratowa, dwukondygnacyjna, z wysokimi zamkniętymi półkoliście otworami bramowymi w przyziemiu, nakryta czteropołaciowym dachem kopulastym zakończonym wieżyczką z ażurową latarnią i cebulastym hełmem zwieńczonym krzyżem. Po bokach prostokątne, parterowe składziki nakryte dachami trójpołaciowymi. Murowana z cegły i otynkowana, dachy i kopuły pokryte pozłacaną blachą. Część środkowa boniowana, zwieńczona uproszczonym belkowaniem z gzymsem na kroksztynach, przepruta z czterech stron arkadowymi triforiami o profilowanych archiwoltach wspartych na pilastrach.

Ogrodzenie murowane z cegły i otynkowane, podzielone na przęsła wyższymi filarkami, nakryte daszkami dwuspadowymi pod czerwoną dachówką karpiówką. Od pn. i pd. bramki z pocz. XX w.

Kaplica pw. Zaśnięcia NMP. Usytuowana na pagórku, naprzeciwko pn. bramy do monasteru. Elewacją frontową zwrócona na pd. Wzniesiona na planie kwadratu, z węższym i niższym prezbiterium, przy którym od zach. skarbczyk. Drewniana, konstrukcji wieńcowej, oszalowana. Wewnątrz pozorne sklepienie beczkowe. Nad częścią centralną ośmiopołaciowa kopuła pozorna osadzona na dwóch krzyżujących się daszkach, zwieńczona wieżyczką z cebulastym hełmem i krzyżem, w narożach cztery analogiczne mniejsze wieżyczki (o formach częściowo zmienionych podczas ostatniego remontu). Dachy i kopułki pokryte blachą. Elewacje zwieńczone trójkątnymi szczytami ozdobionymi ażurowymi wiatrownicami. W fasadzie szeroki, zamknięty koszowo, otwór wejściowy z czteroskrzydłowymi drzwiami ozdobionymi płycinami z motywem krzyża, powyżej malowidło ze sceną Zaśnięcia NMP z pocz. XX w. 

Kaplica św. Ducha. Oddalona na wsch. od monasteru, usytuowana na sztucznym pagórku nad Bugiem. Fasadą zwrócona na pn. Wzniesiona na planie składającym się z szerokiej, krótkiej nawy i tej samej szerokości płytkiego, prostokątnego prezbiterium z niewielkimi skarbczykami po bokach. Drewniana, konstrukcji wieńcowej, oszalowana. Wnętrze nakryte pozornym sklepieniem beczkowym. Elewacje dwukondygnacyjne: dolna wydzielona okapem, z szerokim wejściem w fasadzie i zamkniętymi półkoliście oknami w ścianach bocznych; górna węższa, ślepa, ozdobiona łukami „w ośli grzbiet”, nakryta niskim dachem namiotowym z kokosznikami, zwieńczonym ośmioboczną wieżyczką z cebulastym hełmem i krzyżem. Dachy i hełm pokryte blachą.

Zabytek dostępny z zewnątrz. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

opr. Bożena Stanek-Lebioda, OT NID w Lublinie, 20-06-2018 r.