Ma duże wartości naukowe i historyczne jako zabytek architectury militaris oraz jako element obwarowań rdzenia „Noyau”.

Historia

W 1887 r., w związku z pogorszeniem sytuacji politycznej w Europie i zagrożeniem wybuchu wojny z Rosją, Generalny Inspektor Inżynierii gen. Daniel Salis Soglio uzyskał zgodę na dodatkowe wzmocnienie Twierdzy Przemyśl. W tym samym roku rozpoczęto planowaną od 1872 r. budowę wewnętrznej, ciągłej linii obronnej – rdzenia Noyon. Pierwszy projekt rdzenia opracował Salis Soglio. W 1877 r. zmodyfikował go  Anton Werner, szef Dyrekcji Inżynierii Fortecznej dla Galicji we Lwowie. Rdzeń rozplanowany po obu brzegach Sanu miał obwód 16 km. Jego zadaniem było zabezpieczenie centrum twierdzy z licznymi magazynami przed niespodziewanym, gwałtownym atakiem rosyjskiej konnicy bezpośrednio po rozpoczęciu działań wojennych, przed przygotowaniem zewnętrznej linii fortów do obrony. Rdzeń z bramami fortecznymi spełniał także rolę policyjną – umożliwiał kontrolowanie ruchu osób.

W ramach budowy rdzenia, w pn. narożniku obwodu, powstał fort artyleryjski XVIII Lipowica. Jego zadaniem, jako głównego punktu oporu, było panowanie nad wzgórzami Lipowicy. Dodatkową funkcją było flankowanie linii rdzenia w kierunku wsch. oraz pd.-wsch. Na mapie Twierdzy Przemyśl Spezial-Übersichts-Plan von Przemysl, Blatt 12 ŻURAWICA z 1897 r. widoczny jest na zewnątrz fortu, przy bramie wjazdowej, murowany budynek mieszczący kuchnię i prawdopodobnie toalety. Plan fortu widoczny na mapie wskazuje na istnienie w narożniku czoła i prawego barku podwójnej kaponiery broniącej fosy fortu. Fort XVIII był więc jednym z nielicznych obiektów rdzenia wyposażonych w ten ważny element. W forcie znajdowały się także koszary szyjowe i schron główny, których ściany i stropy wykonane były z belek drewnianych. Budynki te osłaniały wysokie ziemne wały. Warstwa ziemi przykrywała też stropy. W 1901 r. fort był uzbrojony w 4 działa 12 cm M.61 na lawetach fortecznych, 2 moździerze 15 cm M.78 i dwa działa 8 cm M.75. Jego załogę stanowiła ½ kompanii piechoty i 71 artylerzystów. Wchodził w skład II obwodu obronnego – „Rdzeń lewy brzeg Sanu”. W 1909 r. 2 działa 8 cm M.75 zmieniono na 2 działa 9 cm M.75/96 Feldkanone na lawetach polowych. Na baterii sprzężonej ustawiono 2 działa tego samego typu. Pozostałe uzbrojenie nie uległo zmianie. Do wybuchu wojny prawdopodobnie nie wykonano koszar szyjowych i schronu głównego.

Podczas walk o Twierdzę Przemyśl w latach 1914-1915 fort nie odegrał większej roli. Podczas kapitulacji twierdzy 22.03.1915 r. zostało zniszczone jego uzbrojenie, a kaponiera, koszary szyjowe i schron główny zostały rozebrane w następnych latach.

Fort odniósł znaczącą rolę podczas walk w obronie Przemyśla przed atakiem oddziałów ukraińskich. Zlokalizowano tu magazyny amunicji. 5.11.1918 r. obsadzony został przez 70 żołnierzy i oficerów. Kontratak załogi fortu przyczynił się do odrzucenia ukraińskiego szturmu na Zasanie w dniu następnym.

Podczas II wojny światowej na terenie fortu XVIII „Lipowica” okupanci niemieccy przeprowadzili egzekucję, podczas której rozstrzelali 33 osoby. Ciała pomordowanych zostały ekshumowane w 1945 r. i przeniesione na cmentarz w Zasaniu.

Opis

Fort XVIII „Lipowica” jest ziemnym, jednowałowym fortem artyleryjskim, ześrodkowanym założonym na nieregularnym planie. Fort zlokalizowany jest na wypłaszczonym, zalesionym wzniesieniu, rozpoczynającym od pd.-wsch. ciąg wzgórz Lipowica. Pd.-zach. bark fortu przylega do granicy pomiędzy Żurawicą i Przemyślem. Dojazd do fortu prowadzi dawną forteczną drogą rokadową rdzenia, obecną ul. Armii Krajowej.

Powierzchnia fortu ok. 2,27 ha.

Fort ma konstrukcję ziemną, otoczony jest wałem ziemnym i fosą suchą. Wały czoła i obu barków z poprzecznicami oddzielającymi stanowiska armat. Na obu skrzydłach ukształtowano wieloboczne stanowiska otoczone wałem z poprzecznicami. Stanowiska te umożliwiały obronę flankową fos barkowych oraz pełniły rolę tradytorów broniących międzypola. Brama wjazdowa w wale szyjowym zlokalizowana jest w osi fortu. Przed bramą znajdował się ziemny szaniec szyjowy założony na planie redanu. Obecnie szaniec jest słabo czytelny w terenie. Schron pogotowia w poprzecznicach zachowane są częściowo i w różnym stopniu. Schrony mają ściany murowane z kamienia (ściany narażone i boczne cokoły sklepień) oraz z kamienia i cegły (ściana czołowa). Schrony przykryte są półkolistymi sklepieniami z blachy falistej. Wewnątrz fortu znajdują się wysokie wały osłaniające niezachowane koszary szyjowe i schron główny. Kaponiera i budynek kuchni niezachowane.

Zabytek jest dostępny bez ograniczeń.

Oprac. Adam Sapeta, OT NID w Rzeszowie, 08.11.2019 r.