1620-1623 z przebudowy kościoła późnogotyckiego. Uważany za najbardziej charakterystyczne dzieło muratora i kamieniarza Jana Wolffa – obywatela Turobina i Zamościa. 

Historia

Prywatne miasto Goraj zostało lokowane w 1420 r. W 1596 zakupione przez Jana Zamojskiego hetmana wielkiego koronnego zostało włączone do ordynacji zamojskiej. Pierwszy kościół ufundowany przed 1447 r., jako filialny par. w Czernięcinie, spalony w 1509 r. Obecny wzniesiony na nowym miejscu ok. 1530 r. z fundacji Łukasza Górki kasztelana poznańskiego, Piotra Tomickiego bpa krakowskiego i Andrzeja Tęczyńskiego kasztelana krakowskiego, starosty krasnostawskiego. Z tego czasu zachowane ściany prezbiterium, pierwotnie nakrytego płaskim stropem. W l. 1584-95 kościół został zamieniony na zbór kalwiński. W 1595 r. rekoncyliowany i być może już wówczas częściowo powiększony. Gruntownie rozbudowany i przebudowany w l. 1620-23 kosztem ordynata Tomasza Zamoyskiego i jego żony Katarzyny z Ostrogskich. Projektantem przebudowy był zapewne arch. zamojski Jan Jaroszewicz, a wykonawcą, osiadły w Turobinie, murator Jan Wolff. W trakcie przebudowy podwyższono prezbiterium oraz wzniesiono od podstaw (?) nawę i kaplice. Wnętrze nakryto sklepieniami o bogatej dekoracji sztukatorskiej, charakterystycznej dla grupy kościołów tzw. „renesansu lubelskiego”. 

Kościół restaurowany w 1650 r., zniszczony pożarem w k. XVII w. Kilkakrotnie restaurowany w: 1723, 1774-5 (dostawienie szkarp do fasady,) 1818, 1852,1900-5, 1921. Po pożarze w 1951 remontowany w 1953 r. – wówczas wykonano nową dekorację sztukatorską na sklepieniu nawy, nadbudowano neorenesansowy skarbiec nad zakrystią (wg proj. arch. Jana Ogórkiewicza) oraz opilastrowano i nakryto hełmami (w miejsce daszków namiotowych) wieżyczki w fasadzie. Po raz ostatni restaurowany w l. 1999 r. – 2010 r.

Opis

Zespół kościelny oddalony na pd.-zach. od rynku, położony na krawędzi doliny rz. Por. Po pn.-zach. stronie kościoła, przy ulicy, usytuowana dzwonnica-kostnica, zaś na wsch. od kościoła – plebania. Przy kościele znajdują się okazy starodrzewu. Kościół orientowany, późnorenesansowy, z elementami późnogotyckimi (fragmenty murów). Wzniesiony na rzucie zbliżonym do krzyża łacińskiego, składającym się z trójprzęsłowej nawy oraz nieco węższego i niższego, trójprzęsłowego, zamkniętego trójbocznie prezbiterium. Do wsch. przęsła nawy przylegają symetryczne kwadratowe kaplice z przedsionkami (obecnie nie istnieje przedsionek pn.) Przy pd. ścianie prezbiterium znajduje się zakrystia z nadbudowanym (1953) skarbcem na piętrze. Kościół murowany z kamienia i cegły, otynkowany. Nawa i prezbiterium nakryte dachami dwuspadowymi, zakrystia ze skarbcem i przedsionek pod dachami jednospadowymi, nad kaplicami dachy namiotowe zwieńczone latarniami. Wszystkie dachy pokryte blachą. Nawa i prezbiterium sklepione kolebką z lunetami, w kaplicach sklepienia kopulaste. Pomiędzy nawą a prezbiterium półkolisty łuk tęczowy, kaplice otwarte na nawę arkadami zamkniętymi łukiem półkolistym. Podchórze otwarte trzema szerokimi, półkolistymi arkadami wspartymi na czworobocznych słupach. Ściany nawy i prezbiterium podzielone pilastrami o kompozytowych kapitelach i kanelowanych trzonach, parzystymi w nawie, a pojedynczymi w prezbiterium. Sklepienia i kopuły kaplic pokryte późnorenesansową dekoracją sztukatorską (w nawie z 1953 r.) w formie gęstej sieci listew tworzących pola w formie kół, owali, serc, czworoliści itp., ozdobionych m.in. uskrzydlonymi główkami puttów, orłami, rozetami, słońcami hierogramami IHS, monogramami Marii. Podłucza arkad ozdobione kasetonami z plakietami, a ich czoła stylizowanym ornamentem roślinnym i plecionką. W kluczu tęczy od strony prezbiterium umieszczony kartusz z inicjałami autora i datą 1623; na parapecie chóru kartusze z herbami fundatorów. Fasada trójosiowa, ujęta w narożach potężnymi, ukośnymi szkarpami, rozczłonkowana pilastrami dźwigającymi belkowanie. Na osi szeroki (zapewne przekształcony) otwór wejściowy zamknięty łukiem odcinkowym, nad którym płaskorzeźba N. P. Marii; a powyżej okrągłe okna w kwadratowym obramieniu z uszakami (analogiczne umieszczone w kaplicach i prezbiterium), w osiach bocznych zamknięte półkoliście otwory okienne. Szczyt fasady trójosiowy, trzykondygnacyjny, podzielony pilastrami, flankowany czworobocznymi wieżyczkami; ostatnia kondygnacja ujęta rozbudowanymi spływami wolutowymi i zwieńczona przerwanym przyczółkiem z wieżyczką. Elewacje boczne nawy podzielone pilastrami, naroża kaplic opilastrowane, prezbiterium opięte szkarpami. W zwieńczeniu elewacji nawy i kaplic przełamujące się belkowanie, w którego fryzie dekoracja sztukatorska o motywach uskrzydlonych główek puttów, sfinksów i stylizowanej wici roślinnej. Wszystkie otwory okienne wydłużone, zamknięte półkoliście, ujęte prostokątnymi obramieniami z uszakami, wypełnionymi plecionką i stylizowaną wicią roślinną; okna w ścianach czołowych kaplic z rozbudowanymi zwieńczeniami, z zastosowaniem ornamentu okuciowego i sterczyn. Latarnie kaplic ozdobione pilstrami hermowymi dekorowanymi ornamentem cekinowym. Wewnątrz wyposażenie z XVII i XVIII w. oraz późniejsze. Ołtarz główny późnorenesansowy, fundowany ok. 1623 r. przez ordynata Tomasza Zamoyskiego, gruntownie przekształcony. Ołtarz lewy przy tęczy wczesnobarokowy, marmurowy; na jego wzór wykonany, zapewne w XIX w., drewniany ołtarz prawy. W kaplicy pd. ołtarz późnobarokowy (przed poł. XVIIII w.) oraz ława z XVII w.; w kaplicy pn. ołtarz neomanierystyczny z 1936 r. W ołtarzach obrazy z XVII-XIX w. 

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Bożena Stanek-Lebioda, OT NID w Lublinie, 18.11.2019 r.