W odróżnieniu od pozostałych powstał w otwartej przestrzeni ze sceną na wyspie oddzieloną od widowni wodą. Jest unikatowym przykładem teatru tego typu w skali światowej. Ta klasycystyczna budowla parkowa z elementami preromantycznymi zaprojektowana przez jednego z najciekawszych architektów czasów stanisławowskich przetrwała w niemal pierwotnej formie do czasów obecnych.

Historia

Budowę nowego teatru nad stawem podmiejskiej rezydencji król Stanisław August Poniatowski planował w 1784 r., kiedy na terenie założenia funkcjonował tylko tzw. Teatr Mały. W 1786 r. na wsch. brzegu pd. stawu stał już prowizoryczny teatr letni. Na jego widownię składały się 3 rzędy ławek ustawionych na brzegu, a scenę dekorowaną sztucznymi skałami z grotą umieszczono na zadrzewionej wyspie powstałej w 1783 r. przy poszerzaniu wcześniejszego kanału. W 1787 r. widownię przekształcono w półkolisty amfiteatr ziemny obłożony darniną i przykryty płóciennym namiotowym dachem rozpiętym na słupach. Na jego stopniach ustawiono 69 ławek pomalowanych na zielono. Na scenie i miejscu dla orkiestry ułożono wówczas podłogi. Początkowo na wyspę ze sceną dostać można się było tylko przy pomocy łodzi, a nieco później mostkiem poprowadzonym przez staw z jego zach. brzegu. Wkomponowanie sceny w krajobraz parku nadawało spektaklom wrażenie większej autentyczności, a także pozwalało przenieść część widowiska na łodzie. W 1790 r. w miejscu ziemnego amfiteatru powstał obiekt murowany, tak jak poprzedni, proj. Jana Christiana Kamsetzera. Był to teatr publiczny, a widownia wzorowana na amfiteatrze w Herkulanum mogła pomieścić blisko 1000 osób. Przy brzegu powstała część parterowa z lożą królewską, dekorowana po bokach rzeźbami przeniesionymi z tarasu Pałacu na Wodzie. W amfiteatrze niższe stopnie widowni były z kamienia, a wyższe drewniane z ławkami malowanymi na szaro i zielono. Na attyce za widownią w 1793 r. ustawiono figury wykonane przez Tomasso Righiego wg rysunków André Le Bruna w technice narzutowej. Było to 16 posągów wybitnych dramaturgów i 2 grupy alegoryczne stojące w zach. szczytach obrazujące komedię i tragedię. Dekoracje sceny stanowiły sztuczne ruiny będące kompilacją wzorów antycznych budowli reprodukowanych w popularnych wydawnictwach, ze wskazaniem na ruiny świątyni Jowisza w Baalbek i Forum Romanum. Umieszczone na tle parkowej zieleni wpisywały się w modny wówczas nurt sentymentalizmu. Nowoczesną cechą tego teatru był brak portalu scenicznego. Z boku orkiestronu ustawiono rzeźbę aut. Franciszka Pincka przedstawiającą lwa, z którego paszczy tryskała woda pompowana z Wisły. Pierwsze przedstawienie po przebudowie miało miejsce 7 września 1791 r. w rocznicę elekcji króla. Wystawiono balet Abbé Renauda „Kleopatra”, którego fabuła pozwoliła użyć w inscenizacji łodzi. Obiekt pełnił funkcję sceny królewskiej do rozbiorów, a w 1817 r. na blisko 100 lat z całym założeniem Łazienek przeszedł na własność cara Rosji. Urządzano w nim przedstawienia zamknięte, jak i publiczne (po restauracji w 1822 r.). Stan obiektu pogarszał się z czasem. W 1895 r. przeprowadzono jego renowację i postawiono nowe drewniane garderoby za sceną. Niewłaściwe naprawy spękanych rzeźb z attyki przyspieszyły jeszcze ich destrukcję, a wilgoć niszczyła drewniane elementy na wyspie. W trakcie remontu amfiteatru w l. 1920-27, usunięto zniszczone posągi. Na ich miejsce Stanisław Jakubowski wykonał w piaskowcu tylko 8 dość swobodnych kopii. W czasie II wojny światowej amfiteatr uległ drobnym uszkodzeniom. Podczas remontu w l. 1946-47 przebudowano scenę i obniżono o piętro drewniane budynki. Ostatnie restauracje obiektu przeprowadzono w l. 1996 i 2013-2015 kiedy przywrócono zejście nad wodę w loży królewskiej.

Opis

Amfiteatr znajduje się po wsch. stronie pd. dolnego stawu warszawskich Łazienek. Widownia oddzielona jest od sceny położonej na zadrzewionej wyspie kanałem z wodą, nad którym od pd. poprowadzono drewniany most. Scenę rozszerzającą się ku widowni poprzedza łukowato wygięty orkiestron ujęty od pd. schodami prowadzącymi nad wodę, a od pn. postumentem z figurą leżącego lwa z żółtego piaskowca. Dekoracja sceny ma formę antycznych ruin ze strzaskanymi kolumnami i pilastrami partii murów w porządku korynckim. Od pd. od schodów za kulisy prowadzi wysokie arkadowe przejście ze ścianą od strony sceny dekorowaną prostokątną niszą zamkniętą trójkątnym naczółkiem, mieszczącą gipsowy posąg Flory aut. Jana Dulta. Powyżej nad belkowaniem znajduje się figura kobiety (Muzy) bez głowy i rąk. Analogiczna nisza od strony pn. przepruta jest nieregularną podłużną dziurą. Kulisy sceny od pd. i pn. stanowią drewniane parterowe domki (dawne garderoby aktorów) o nieregularnych rzutach, ozdobione boniami płytowymi w drewnie. W partii widowni przy brzegu kanału kamienne stopnie sięgają lustra wody. Ujęte są z boków tralkowym ogrodzeniem i postumentami, na których stoją kopie antycznych rzeźb: Umierający gladiator i Umierająca Kleopatra. Na osi znajduje się prostokątny podest królewskiej loży z zejściem do wody, wyodrębniony żelaznymi barierkami na kamiennych słupkach. Za przejściem wznosi się półkolisty amfiteatr. W dolnej partii proste stopnie pod ławki przerwane są na osi schodami wiodącymi na części widowni o półkolistych stopniach. Tam za szerokim podestem schody rozchodzą się na boki prowadząc do wydzielonej balustradą części najwyższej. Całość wieńczy murowana attyka z cokołami dawnych rzeźb. Obecnie na niektórych stoi 8 trudnych do zidentyfikowania kopii postaci siedzących dramaturgów. Tylną łukowato wygiętą elewację amfiteatru przepruwa u dołu 12 arkad zdobionych w zwieńczeniu na przemian motywami liry i maski, prowadzących do kolebkowo sklepionego korytarza. Od pn. i pd. do budowli dostawione są aneksy z dwubiegowymi schodami wiodącymi na szczyt widowni. Zewnętrzne ściany zdobi rustyka.

Obiekt dostępny z zewnątrz.

Oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 23-11-2017 r.