Najcenniejszą częścią założenia jest Ogród Królewski, będący najwybitniejszym w Polsce przykładem założenia przejściowego pomiędzy stylem barokowym i krajobrazowym. Założenie charakteryzuje jasna, racjonalna kompozycja przestrzenna powiązana z otaczającym krajobrazem, płynnie przechodząca w Ogród Romantyczny a następnie Modernistyczny.

Historia obiektu

Do XVII w. tereny pod skarpą wchodzące obecnie w skład Parku Łazienkowskiego częściowo porastał naturalny wilgotny las, częściowo zaś łąki. Początkowo były to prawdopodobnie tereny łowieckie książąt mazowieckich. W XVI w. część z nich została ogrodzona drewnianym płotem. Ów zwierzyniec mógł być czymś w rodzaju rezerwatu, w którym swobodnie żyły dzikie zwierzęta. Na tarasie skarpy rozciągała się zabudowa wsi Jazdów oraz pola uprawne.

Obszar obecnych Łazienek Królewskich zaczyna być zagospodarowywany po objęciu go przez Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, który w 1683 uzyskał prawne nadanie wsi królewskiej Jazdowo. W latach 1683-1689 poniżej skarpy wiślanej na terenie Zwierzyńca, wzniósł on - niemal naprzeciw siebie - 2 pawilony: Łazienkę, od której nazwę wzięło potem całe założenie i Ermitaż (ob. poza terenem ogrodzonego parku). Budowle zaprojektował Tylman z Gameren – jeden z najwybitniejszych architektów epoki. Obok pawilonu Łaźni wybudowanego na wyspie na niewielkim stawie zasilanym kanałem założono niewielki, rozplanowany gwiaździście, regularny ogród. (ob. odtworzony)

Po śmierci Stanisława Herakliusza (1702 r.) Jazdów odziedziczył jego syn Teodor, który w 1720 r. wydzierżawił posiadłość Augustowi II Sasowi. W latach 1724-1731 przez obszar obecnego parku wytyczono część szlaku Kalwarii Ujazdowskiej. Składała się ona z 24 kaplic ustawionych wzdłuż dzisiejszych Alej Ujazdowskich od pl. Trzech Krzyży do Belwederu a dalej drogą wiodącą pod skarpą do kaplicy Grobu Chrystusa zlokalizowanej na jej wzniesieniu (ob. na terenie Ogrodu Botanicznego)

W połowie XVIII w. na terenach pod skarpą poniżej Belwederu minister Augusta III Sasa Henryk von Brühl założył regularny barokowy ogród otoczony kanałem

Przełomową datą w historii Łazienek był rok 1764, w którym stolnik litewski Stanisław Antoni Poniatowski kupił od Elżbiety Lubomirskiej Ujazdów wraz z zamkiem i terenem d. Zwierzyńca. W tym samym roku został on królem. Mimo licznych związanych z tym obowiązków, wiele energii poświęcał nowo nabytej posiadłości. Zlecił Augustowi Fryderykowi Moszyńskiemu przebudowę zamku ujazdowskiego oraz – w kolejnych latach - dokupował sąsiednie tereny: Belweder (1767 r.), ogród Bruhla (1768 r.), Zazdrość (1771 r.). W 1784 r. w zamian za przylegającą do Łazienek część Solca król przekazał magistratowi Starej Warszawy jurydyki Mariensztat i Stanisławów. W czasach Stanisława Augusta teren posiadłości mierzył ok. 146 ha (z wyłączeniem terenów przekazanych miastu w zamkiem ujazdowskim).

Od 1766 r. prowadzono działania mające na celu włączenie zagospodarowywanego terenu w wytyczany właśnie układ Osi Stanisławowskiej i powiązanie go z Warszawą. Na terenie przyszłych Łazienek wytyczano proste aleje zbiegające się – tak jak Osi Stanisławowskiej - w okrągłych placach. Kilka takich założeń da się odnaleźć w północnej części parku. Jednym z nich jest okrągły placyk w ciągu ul. Agrykola, z którego w stronę obecnego parku wychodzą Aleja Chińska (do 1780 r. nazywana Drogą do Wilanowa) i Aleja Belwederska oraz aleja wiodąca do Pałacu na Wodzie, której przebieg świadczy o wytyczeniu jej przed przebudową układu wodnego. Będące ich przedłużeniem, drogi wiodące w stronę miasta mają obecnie formę ścieżek parkowych. Do idei tej nawiązuje też zachowany reprezentacyjny podjazd z gazonem przy pałacu Myślewickim, zamykający ówczesny wjazd na teren założenia od strony miasta. Wiódł on drogą pod skarpą, a jego ostatnim odcinkiem była ob. ul. Myśliwiecka. Budynek stojący obecnie po lewej stronie wjazdu zawiera w sobie relikty austerii wzniesionej tu z plecenia Stanisława Augusta. Wzdłuż wytyczanych dróg sadzono szpalery drzew. Królewska posiadłość z założenia miała być nieogrodzona i publicznie dostępna.

Początkowa faza kształtowania rezydencji, skoncentrowana była na pawilonach mieszkalnych i terenach bezpośrednio a nimi sąsiadujących. W 1772 r. przeprowadzono adaptację Łazienki Stanisława Herakliusza Lubomirskiego na letnią kwaterę dla króla Stanisława Augusta. Kolejnymi inwestycjami na terenie dawnego Zwierzyńca były 2 kubiczne wille wzniesione w 1773 r. Pawilon Myślewicki (rozbudowany do obecnej formy w latach 1777 i 1780) stanął w pobliżu przebudowanej Łazienki na wschód od niej, Biały Dom zaś w pewnym oddaleniu na zachód od niej. W 1775 r. dla królewskiej straży przybocznej po południowej stronie drogi przecinającej taras przed pałacem na wschód od niego wybudowano kordegardę w formie piramidy. W 1777 r. w miejscu, gdzie za Lubomirskich gromadzono wodę z okolicznych źródeł, by drewnianymi rurami doprowadzać ją do Łazienki i fontanny, powstał Wodozbiór. (zw. też Okrąglakiem). W 1778 r. w miejscu drewnianej kuchni z czasów Lubomirskiego wschodniej stronie łazienki zbudowano Wielką Oficyną połączoną z pałacem drewnianym gankiem. Znana jest ona również pod nazwą Podchorążówka. W 1779 r. w sąsiedztwie Łazienki po jej zachodniej stronie wzniesiono pawilon Trou-Madame, który po przebudowie na Teatr Mały stał się w końcu Nową Kordegardą (ob. kawiarnia Trou-Madame). Najważniejszym ciągiem komunikacyjnym była Promenada Królewska łącząca Łazienkę i Biały Dom wytyczona w 1778 r. w formie szerokiej alei osłoniętej bindażem, biegnącej między dwoma kanałami. W latach 1778-1780 na jej skrzyżowaniu z Drogą Wilanowską zbudowano Bramę Chińską (zwaną też Mostem Chińskim). W obecnej formie Promenada Królewska jest szeroką aleją z trawnikiem pośrodku po północnej stronie łączonych budynków. Jest ona reliktem niezrealizowanego założenia na osi wschód – zachód równoległego do układu zamek ujazdowski – Kanał Piaseczyński

Od samego początku w zakładanej na podmokłym terenie pod skarpą rezydencji problemem był nadmiar wody. Stąd potrzeba szeroko zakrojonych prac melioracyjnych, które rozpoczął już Stanisław Herakliusz Lubomirski. Koncepcja Łazienki a następnie Pałacu na Wodzie, wzniesionego na sztucznie usypanej, otoczonej kanałem wyspie w tym miejscu była w równym stopniu realizacją ówczesnej mody jak i prostym dostosowaniem do warunków terenowych. Także Biały Dom był otoczony kanałami odwadniającymi i dostępny przez mostki w chińskim stylu. Odwadniającą funkcję pełniły również - zasypane kilka lat później - kanały wzdłuż Promenady Królewskiej.

W 1779 r. płynącą spod Królikarni rzeczkę spiętrzono w zbiorniku, którym jest obecnie górny staw południowy. Woda przelewała się po głazach sztucznej Kaskady (ob. ukryta pod mostkiem pomiędzy stawami zbudowanym w 1884 r.) do niższego kanału zasilającego wówczas niewielki staw, na którym znajdowała się wyspa z nieco przebudowaną już Łazienką. Celem tych prac było usunięcie woni stojącej wokół królewskiej siedziby wody poprzez zwiększenie przepływu.

Koncentrując się na bezpośrednim sąsiedztwie budynków i komunikacji między nimi, podjęto też działania mające przekształcić dawny Zwierzyniec w godny królewskich aspiracji ogród. W pierwszym okresie – obok wytyczania ciągów komunikacyjnych - zajmowano się głównie karczowaniem zastanego lasu i zastępowaniem go nowymi nasadzeniami, zmieniając przy tym skład gatunkowy. Charakterystyczne dla podmokłych terenów olchy zastępowano dębami, jesionami, lipami, topolami, klonami, wierzbami a później również kasztanowcami i orzechami. Próbowano wprowadzić również świerki, ale te nie wytrzymały warunków wodno-glebowych. Gatunki rodzime z rzadka tylko uzupełniano drzewami egzotycznymi. W trakcie wymienionych prac wycięto niemal cały znajdujący się tam naturalny las, pozostawiając jednie pojedyncze drzewa

Początkowo ogród w bezpośrednim sąsiedztwie Łazienki utrzymywano w zastanej formie regularnych boskietów. Z czasem urządzenie tego terenu całkowicie zmieniono, stopniowo przekształcając je w układ krajobrazowy, obejmujący z czasem coraz większy teren. Doradcą króla w sprawach planowania ogrodów, a tym samym współtwórcą realizowanych koncepcji był August Fryderyk Moszyński - wielbiciel i propagator rozprzestrzeniającego się wówczas w Europie angielskiego stylu ogrodowego. Realizacją ogólnych koncepcji byli Karol Ludwik Agrykola, Jan Chrystian Schuch i Jakub Fontana. Karol Ludwik Agrycola kierował pracami melioracyjnymi i wytyczaniem nowych dróg, m.in. uregulował wąwóz, zwany obecnie jego imieniem. Jan Chrystian Schuch był głównym ogrodnikiem JKM i odpowiadał m.in. za nowe nasadzenia i organizację prac. Nasadzeniami w parku i poza nim – w ramach Osi Stanisławowskiej - zajmował się również Jakub Fontana.

Własny niewielki ogród z zachowanym zegarem słonecznym miał też dostępny przez mostki w chińskim stylu Biały Dom.

Intensywniejsze przekształcanie pozostałości ogrodu S.H. Lubomirskiego w letnią rezydencję królewską rozpoczęto w 1784 r. – po rezygnacji z przebudowy zamku ujazdowskiego i przekazaniu go miastu na koszary. Przebudowano wówczas Łazienkę Lubomirskiego czyniąc z niej Pałac na Wodzie (zwany też Pałacem na Wyspie), którego poprzedzona tarasem elewacja południowa uzyskała obecny wygląd z charakterystycznym wgłębnym portykiem i attyką zwieńczoną rzeźbami. W latach 1783-1784 przekształcono układ wodny, zamieniając istniejący do tej pory niewielki zbiornik w duży staw sięgający na południu do kaskady z 1779 r. a na północy do ob. ul. Agrykola. Uczyniono to poszerzając kanał przechodzący przez mały staw wokół Łazienki. Ziemię wykorzystano do zasypania zbędnych w aktualnej koncepcji zagospodarowania kanałów, m.in. wzdłuż Promenady Królewskiej. Wykrystalizował się wówczas układ przestrzenny z Pałacem Na Wodzie pomiędzy dwoma dużymi stawami jako główną dominantą i kierunkiem północ-południe jako osią założenia. Pierwotnie miała ona powiązania widokowe z kościołem w Czerniakowie oraz pałacami w Królikarni i Mokotowie w kierunku południowym oraz z Ermitażem, zamkiem ujazdowskim oraz Wielka Promenadę z Białym Domem i Mostem Chińskim w kierunku północnym

Modnym akcentem ówczesnych rezydencji były wystawiane latem w donicach drzewka cytrusowe. W Łazienkach ustawiano je w symetryczne kompozycje na tarasach Pałacu na Wodzie oraz wokół pałacu Myślewickiego i Białego Domku. Zimą przechowywano je w zbudowanej w latach 1785-1788 Starej Oranżerii. Zlokalizowany w północno-zachodniej części parku w zakolu skarpy wieloskrzydłowy budynek mieścił również Teatr Królewski i Galerię Rzeźby. Przed jego południową założono geometryczny ogród z kopiami antycznych rzeźb i fontanną w centralnej części. (odtworzony w 2015 r.)

Znaczne inwestycje miały miejsce w 1788 r. W wyniku kolejnej przebudowy Pałacu na Wodzie jego północna elewacja uzyskała obecny klasycystycznie monumentalny kształt. Do Wielkiej Oficyny dobudowano południowe, zawierające apartamenty, skrzydło. Na moście nad kanałem łączącym staw północny z Kanałem Piaseczyńskim król wystawił konny pomnik Jana III Sobieskiego autorstwa Franciszka Pincka, domykając z tej strony oś kompozycyjną. Zmieniono też nieco zarys brzegów dolnego stawu południowego, nadając mu obecny kształt z niewielką wyspą przy wschodnim brzegu, na której - naprzeciw usypanego w poprzednim roku ziemnego amfiteatru - urządzono scenę. W jego sąsiedztwie wzniesiono z muru pruskiego, tzw. Dom Turecki – salę spotkań i zabaw publicznych.

Ostatnimi budowlami wzniesionymi w Łazienkach na polecenie Stanisława Augusta były: murowany Amfiteatr (1791 r.) w miejscu poprzedniej konstrukcji ziemnej, współgrająca z elewacją północną pałacu Stara Kordegarda (1791-1792) na wschodnim brzegi stawu północnego oraz 2 boczne pawilony Pałacu na Wodzie połączone z nim kolumnadami i mostkami nad kanałami łączącymi stawy (1792-1793). Na wzniesieniu skarpy, na wschód od ogrodów użytkowych w rocznicę Konstytucji 3 Maja położono kamień węgielny pod Świątynię Opatrzności.

Teren po dawnej wsi Ujazdów - na północny-zachód od Starej Oranżerii zajmowały ogrody użytkowe, w których hodowano warzywa i owoce na królewski stół. Około 1790 r. została tam wzniesiona cieplarnia (Trebhauz). We wschodniej części założenia znajdował się kompleks drewnianych budynków gospodarczych a na południe od niego – bażantarnia.

Ogród Królewski za czasów Stanisława Augusta był się mieszanką stylu ogrodu francuskiego i nowego ogrodu angielskiego. Regularnie ułożone rabaty kwiatów i przecinające się pod katem prostym alejki, sąsiadowały z prowadzącymi po łukach ścieżkami, rozległymi trawnikami, dalekimi perspektywami i samotnie rosnącymi drzewami, posadzonymi tak, by można było podziwiać ich kształty.

Po śmierci Stanisława Augusta w 1798 r. rezydencję odziedziczył jego bratanek książę Józef Poniatowski a następnie - w 1813 r., ale już bez Belwederu - siostra Józefa Teresa Tyszkiewiczowa, która w 1817 r. sprzedała ją carowi Aleksandrowi I. W 1818 r. rząd Królestwa Polskiego zakupił od Onufrego Kickiego Belweder z przeznaczeniem na siedzibę wielkiego księcia Konstantego.

Inwestycje Romanowów – zwłaszcza w pierwszym okresie - koncentrują się w Belwederze W latach 1818-1822 willa Belweder przebudowana została na klasycystyczny pałac, w którym zamieszkał wielki książę Konstanty, a w roku 1822 w Ogrodzie Belwederskim poniżej skarpy, sięgającym do Drogi Chińskiej wzniesiono Świątynię Sybilli, Świątynię Egipską oraz Oranżerię Gotycką (na jego północnym skraju w sąsiedztwie Białego Domu). Na mocy porozumienia magistratu i carskiej administracji zespół pałacowo-parkowy Łazienek był publicznie dostępny. Nie cały jednak – teren Ogrodu belwederskiego był zastrzeżony do użytku wielkiego księcia Konstantego a później kolejnych lokatorów Belwederu.

W 2 ćw. XIX w. za czasów księcia Konstantego ukształtowano Ogród Romantyczny, czyli część parku związaną z Belwederem. Powstały wówczas malownicze aleje wśród kęp krzewów i drzew oraz przestronne polany, kontrastujące z dość gęsto zadrzewionym terenem Ogrodu Królewskiego (ob. ta różnica nie jest tak bardzo widoczna). Nieregularny układ wodny wyznaczał perspektywę z i na Belweder. Składały się nań okrągły staw poniżej skarpy naprzeciw Belwederu zasilany wijącym się kanałem wychodzącym spod Świątyni Egipskiej i uchodzący do dolnego stawu południowego.

Drugim układem powstałym na terenie Łazienek w pierwszym okresie panowania Romanowów jest Ogród Botaniczny. Założono go w 1818 r. na tarasie skarpy w miejscu ogrodów użytkowych w zachodniej części założenia. W północnej części wydzielonego terenu w latach 1820-1824 wzniesiono Obserwatorium Astronomiczne. W 1834 r. południową część pierwotnego terenu (ob. wchodzącą w obszar Łazienek) ponownie przyłączono do założenia rezydencjonalnego jako teren gospodarczy.

Poza wspomnianym wyłączeniem terenów powyżej Starej Oranżerii (z Trebhausem i fundamentami Świątyni Opatrzności) w części północnej założenia ukształtowanej za czasów Stanisława Augusta początkowo nie wprowadzano zasadniczych zmian, utrzymując zastaną kompozycję i dominującą estetykę. W latach 20. XIX w. usunięto budowle zaburzające klasycystyczną jednolitość stylową - pokrytą darnią kordegardę w kształcie piramidy i Bramę Chińską a także zbędne wobec zasypania kanałów chińskie mostki. Najdłużej ostał się Dom Turecki, który rozebrano dopiero w poł. XIX w. Spośród budowli z czasów stanisławowskich przebudowano Wodozbiór (1823), Teatr Mały, który odtąd stał się Nową Kordegardą (1830) oraz Wielką Oficynę, która została przekazana Szkole Podchorążych Piechoty.

W 1848 r. - przebudowując na rozkaz cara Mikołaja II zachodnie skrzydło Pałacu na Wodzie na cerkiew pw. św. Aleksandra Newskiego - naruszono kompozycję dominanty założenia, jaką jest symetryczny osiowy układ Pałacu na Wodzie i ciągu stawów.

Nadal do letniej dekoracji najbliższych okolic budynków używano hodowanych w donicach drzew egzotycznych, ustawiając z nich swobodniejsze niż w czasach stanisławowskich kompozycje. W latach 1860-1861 po wschodniej stronie Drogi Chińskiej na wysokości Stawu Górnego zbudowano Nową Oranżerię (zwaną też Palmiarnią, ob. restauracja Belvedere). Miała ona zastąpić właśnie rozebraną z powodu złego stanu technicznego Oranżerię Gotycką. W roku 1870 wzniesiono Wielką (Nieborowską) Oranżerię (rozebraną l. 20. XX. W.) Ta ostatnia zlokalizowana była już na terenie gospodarstwa ogrodniczego założonego w 2 ćw. XIX w. na terenie pozyskanym w wyniku regulacji (przesunięcia w tym miejscu na południe) tzw. wału Lubomirskiego. Gigantyczny budynek przeznaczony był na zakupioną przez cara Aleksandra II od Radziwiłłów z Nieborowa wspaniałą kolekcję drzew cytrusowych.

W 1891 r. założenie zostało ogrodzone wraz z Ogrodem Botanicznym i wydzieloną – przeznaczoną tylko dla carskiego namiestnika częścią przy Belwederze (większą niż dzisiejszy ogród na skarpie). Wyznaczone wówczas granice nie objęły drogi Agrykoli oraz terenów na północ od niej oraz dojazdu do pałacu Myślewickiego i jego otoczenia. W latach 1890-1896 obok Wielkiej Oranżerii zbudowano kompleks szklarni oraz założono stawy rybne.

Dla założenia łazienkowskiego czas panowania w nim Romanowów, a zwłaszcza okres po 1865 r., należy uznać za zachowawczy. Dbano też o roślinność parkową, pielęgnując ją i uzupełniając w miarę potrzeb. W XIX w. wprowadzono nieco więcej egzotycznych gatunków. W ciągu tego czasu park uzyskał planowany wygląd – drzewa uzyskały pełne rozmiary a szpalery i kępy nabrały monumentalnego dostojeństwa. Zarosły też niemodne i niepielęgnowane perspektywy widokowe.

Podczas I wojny światowej założenie przestrzenne ani zabudowa nie odnoszą szkód. W czasie okupacji niemieckiej w Belwederze rezydował generał-gubernator Hans von Beseler Niepowetowaną stratą było natomiast wymarznięcie w 1915 r. nieborowskiej kolekcji cytrusów.

W 1918 r. Łazienki niemal natychmiast stały się własnością państwa a Belweder został siedzibą Naczelnika Państwa marszałka Józefa Piłsudskiego a następnie pozostawał w dyspozycji prezydentów II RP. W latach 20. XX w. przeprowadzono restaurację Pałacu na Wodzie, w trakcie której cerkiew przekształcono w kościół rzymskokatolicki. Wyremontowano także Biały Dom, pałac Myślewicki, Starą Oranżerię, obie kordegardy i Amfiteatr. Wszystkimi pracami kierował Jan Dąbrowski. Pałac na Wodzie był udostępniono do zwiedzania. Pozostałe budynki użytkowane były przez administrację państwową.

W latach 1921—1925 cały park został uporządkowany. Pracami ogrodniczymi kierował Wacław Zaykowski. W kolejnych latach na należących do Łazienek terenach dotychczas użytkowanych gospodarczo ukształtowano 2 nowe założenia modernistyczne.

Pierwszym z nowych założeń jest urządzone w 1926 r. otoczenie pomnika Fryderyka Chopina, którego integralną częścią jest kolisty basen. Dla pomnika wybrano miejsce na wydzielonym dwoma wąwozami wzgórzu w bezpośrednim sąsiedztwie Belwederu i tuż przy Al. Ujazdowskich w południowej części dawnego sadu. Secesyjną, brązową rzeźbę zaprojektował w 1908 r. dla innej lokalizacji Wacław Szymanowski, a jej piaskowcowy cokół i otoczenie z kolistego basenu z rabatami wokół niego w l. 20. Oskar Sosnowski. Elementem aranżacji stała się wkomponowana w całość grupa drzew za pomnikiem.

Drugim, większym, założeniem modernistycznym na terenie Łazienek jest zagospodarowana w l. 30. XX w. ich część południowa i południowo-wschodnia. Różnią się one sposobem zagospodarowania.

Pierwszym z nich regularny, geometryczny układ części tereny wysuniętej najdalej na południe – w miejscu, gdzie funkcjonowało gospodarstwo ogrodnicze i stała Wielka Oranżeria. Ten fragment parku ograniczony od zachodu Aleją Chińską a od wschodu strumieniem/kanałem spływającym do Górnego Stawu bardzo różni się od ogrodów z XVIII i XIX wieku – zarówno geometrycznym, opartym na zawierających się w sobie prostokątach, rozplanowaniem, jak i nowymi regułami kompozycji roślinnych. Wypełniono go całkiem innymi niż w pozostałych częściach parku gatunkami roślin – zasadzono tu przede wszystkim krzewy i gatunki egzotyczne oraz nieco drzew owocowych. Jego centralny punkt stanowi rzeźby Jutrzenka z 1919 r. autorstwa Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej.

Druga – to zlewający się z ogrodem romantycznym, luźno zadrzewiony teren w południowo-wschodniej części założenia, za Górnym Stawem Południowym, gdzie w 1927 r. wybudowano kontrowersyjny hipodrom z drewnianymi trybunami, przez jednych uznawany za jeden z najpiękniejszych tego typu obiektów w Europie a przez innych, za budowlę szpecącą całe założenie. Odbywały się w nim zawody jeździeckie. Spłonął on we wrześniu 1939 r. (ob. na jego miejscu jest wybieg dla koni)

Ostatnią istotną zmianą w okresie międzywojennym było udostępnienie zwiedzającym w 1936 r. znacznej części Ogrodu Belwederskiego.

II wojna światowa spowodowała w Łazienkach znaczną dewastację, zwłaszcza wnętrz budynków. Niemniej jednak one same ocalały. W 1940 r. Łazienki oraz włączony do nich Ogród Botaniczny zostały zamknięte dla ludności polskiej – było to pierwsze w ich dziejach ograniczenie dostępu publiczności. 31 maja 1940 r. wysadzono a następnie pocięto i wywieziono na złom posąg Fryderyka Chopina. Kamienny cokół pozostał na miejscu. Po upadku powstania warszawskiego celowo wypalone zostały wnętrza Pałacu na Wodzie i Starej Kordegardy. Pałac Myślewicki, Biały Dom i Nowa Pomarańczarnia zostały zdewastowane. Zniszczono rośliny egzotyczne przechowywane w Starej i Nowej Pomarańczarni. Uszkodzono część rzeźb znajdujących się na terenie ogrodu. Straty w drzewostanie wyniosły ok. 25%.

W 1945 r. przystąpiono do odbudowy Pałacu na Wodzie. Już w 1947 r. rozebrano cerkiew, przywracając symetrię kompozycji przestrzennej. Równocześnie remontowano pozostałe budynki, z których większość niemal do końca l. 60. pozostawała we władaniu administracji państwowej. Jedynie Pałac na Wodzie od 1960 r. był dostępny do zwiedzania. W okresie tym park nasycony był znaczną ilością kwiatów i krzewów oraz liczną drobną zwierzyną. W wielu miejscach – zwłaszcza w sąsiedztwie budynków – pojawiły się ozdobne rabaty i partery kwiatowe.

11 maja 1958 r. odsłonięto zrekonstruowany pomnika Fryderyka Chopina. Od 1959 roku od mają do września w każdą niedzielę pod pomnikiem odbywają się dwa koncerty utworów Chopina, organizowane przez Towarzystwo im. Fryderyka Chopina i Stołeczną Estradę. Nową aranżację jego otoczenia, przystosowanego do organizacji plenerowych koncertów zaprojektował Longin Majdecki. Zrealizowano ją w latach 1965-1966, urządzając wśród obsadzonych różami geometrycznych rabat salę koncertową na wolnym powietrzu dla 1000 melomanów.

W latach 60. wg projektów Longina Majdeckiego wykonano też inne prace, porządkujące i zmieniające zagospodarowanie parku, z których najważniejszymi są nowe urządzenie północnej części ogrodu modernistycznego oraz odtworzenie kwater boskietowych. W północną, przylegającej do Nowej Oranżerii, części ogrodu modernistycznego wprowadzono układ promienisto-wachlarzowy i duże trawniki po jej południowej stronie. Na miejscu spalonego hipodromu urządzono plac zabaw. (ob. są tu nawiązujące do tradycji miejsca wybiegi dla koni). Geometryczne boskietowe kwatery z gwiaździstym układem alej odtworzono po wschodniej stronie stawu południowego, pomiędzy Wielką Oficyną a Amfiteatrem.

Symbolicznym nawiązaniem do założeń przestrzennych z czasów Stanisława Augusta jest niewielki kwadratowy basen po północnej stronie Białego Domu.

W 2014 r. w najbardziej zbliżonej do naturalnego lasu północno-zachodniej części Łazienek otworzono Ogród Chiński. Ma on przypominać XVIII-wieczną modę na "chinoiserie" i ideowo nawiązywać do koncepcji z czasów Stanisława Augusta. Jego projekt został opracowany przez prof. Edwarda Bartmana i architekta Pawła Bartmana we współpracy z chińskimi architektami z Muzeum Księcia Gonga. Ustawiono w nim Pawilon Chiński i Altanę Chińską połączone kamiennym mostkiem.

Współczesną realizacją z (z elementami rekonstrukcji) królewskiego pomysłu jest udostępniona publiczności w 2015 r. Królewska Galeria Rzeźby na dziedzińcu Starej Oranżerii. Wyeksponowano tu kopie starożytnych rzeźb.

W 2011 r. zrewitalizowano północną część parku modernistycznego (tereny wokół Nowej Oranżerii). W latach 2012–2015 prace objęły Ogród Królewski. Przeprowadzono też remonty Pałacu Na Wodzie, Amfiteatru i pałacu Myślewickiego. W całym parku usunięto z alejek położony w l. 70. asfalt zastępując go kostką brukową lub żwirem.

Nawiązaniem do zamysłów Stanisława Augusta jest również ustawianie w ostatnich latach na terenie parku licznych pomników. Są one skoncentrowane głównie w Ogrodzie Królewskim, a zwłaszcza w sąsiedztwie pałacu Myślewickiego i Wielkiej Oficyny, gdzie w 1981 ustawiono pomnik Piotra Wysockiego a po 2000 r.: ks. Józefa Poniatowskiego, Eugeniusza Kwiatkowskiego i Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego, Jana Hipolita Kozietulskiego, Ignacego Jana Paderewskiego. Pomnik króla Stanisława Augusta Poniatowskiego ustawiono na zamknięciu Wielkiej Promenady w sąsiedztwie Białego Domu. Koło Amfiteatru w 2004 r. ustawiono pomnik Stanisława Wyspiańskiego – autora poświęconych powstaniu listopadowemu dramatów „Noc Listopadowa” i „Warszawianka” Na terenie Ogrodu Romantycznego ustawiono pomniki Maurycego Mochnackiego, Cypriana Kamila Norwida i Aleksandra Kamińskiego. Osobne miejsce w przestrzeni Łazienek zajmuje ustawiony w 2000 r. na tarasie skarpy na północ od pomnika Fryderyka Chopina pomnik Henryka Sienkiewicza, będący centrum tej części założenia. W 2011 r. w ogrodzie otaczającym pomnik Chopina ustawiono popiersi Franciszka Liszta - dar miasta Budapeszt.

Na terenie parku znajduje się wiele rzeźb historycznych i współczesnych. Największe ich nagromadzenie jest na terenie Ogrody Królewskiego, zwłaszcza na tarasach Pałacu na Wodzie, w Amfiteatrze i Teatrze na Wyspie oraz na Starej Oranżerii, przeznaczonym od początku do ich ekspozycji. Współczesne rzeźby pojawiają się w ostatnich latach przede wszystkim na terenie Ogrodu Modernistycznego. W Parku Romantycznym, w bezpośrednim sąsiedztwie Świątyni Sybilli w 2013 r. ustawiono kopię antycznego Omfalosa z Delf, wykonaną przez współczesną grecką artystkę, Christinę Papageorgio.

Opis obiektu

Obecne, ukształtowane w XIX wieku, granice Łazienek obejmują teren pomiędzy ulicami Agrykola i Gagarina w osi północ-południe oraz pomiędzy Al. Ujazdowskimi od zachodu a płotem oddzielającą niezagospodarowaną parkowo część założenia po stronie wschodniej. Ze zwartego terenu wyłączone pozostają Ogród Botaniczny oraz położone na tarasie skarpy Belweder i część jego ogrodu. Historycznie 2 główne wejścia do parku znajdowały się os strony Agrykoli, obecnie za bramę główną uznawane jest wejście od Alej Ujazdowskich – przy pomniku Chopina.

Większość terenu Łazienek rozpościera się poniżej skarpy wiślanej, ale obejmują one też samą skarpę a na odcinku pomiędzy Ogrodem Botanicznym i Belwederem również fragment jej tarasu. Od północy naturalną granicą jest sztucznie wyregulowany wąwóz Agrykoli, odcinający północną część pierwotnego założenia. Bogato naturalnie ukształtowany, obfitujący w źródła wody, teren został znacznie przekształcony w wyniku przeprowadzonych – przede wszystkim w 4 ćw. XVIII w.– melioracji i prac ziemnych. W ciągu XIX w praktycznie całkowicie wymieniono na nim szatę roślinną.

Na terenie Łazienek można wyodrębnić cztery główne różne historycznie i przestrzennie, ale płynnie przechodzące w siebie ogrody: Królewski, Romantyczny, Modernistyczny i Chiński. Łączy je przebiegająca przez całe założenia w kierunku północ-południe Aleja Chińska. Odrębnymi przestrzeniami są modernistyczne otoczenie pomnika Chopina, teren na skarpie wokół pomnika Henryka Sienkiewicza, otoczenie Nowej Oranżerii oraz odtworzony układ gwiaździstych boskietów na terenie Ogrodu Królewskiego.

Ogród Królewski

Ogród Królewski jest najwcześniej ukształtowanym spośród założeń składających się na obecne Łazienki. Powstał on w rezultacie rozbudowy starszego założenia Łazienki Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Zajmuje on północną część dzisiejszego założenia, ciągnąc się wzdłuż Agrykoli, obejmując w części wschodniej Stajnie Kubickiego oraz Koszary Kantonistów, Górny Staw Południowy oraz teren pomiędzy Dolnym Stawem a Aleją Chińską a w części zachodniej obszar na północ od alei przebiegającej przez południowy taras Pałacu na Wodzie do podnóża skarpy i ogrodzenia Ogrodu Botanicznego.

Jest on najgęściej nasycony architekturą, która zdecydowanie dominuje tu nad kompozycjami ogrodowymi. Znajduje się tu większość historycznych budynków. Na jego obszarze nakładają się na siebie różne koncepcje planistyczne, zazwyczaj ściśle związane z którymś z głównych budynków.

Przestrzenną dominantą Ogrodu Królewskiego ale i całego założenia jest Pałac na Wodzie wraz z ciągiem 3 wydłużonych w kierunku północ-południe stawów. Dwa z nich, otaczające wyspę, na której wzniesiono poprzedzony od południa tarasem pałac, tworzą najbardziej reprezentacyjną perspektywę całego założenia. Od północy oś tę zamyka zlokalizowany w ciągu ul. Agrykola (formalnie poza obecnym parkiem) most z pomnikiem króla Jana III Sobieskiego a od południa – most oddzielający stawy dolny i górny oraz przesunięte nieco ku wschodowi Teatr na Wyspie i Amfiteatr.

Ponadto przy Pałacu na Wodzie zbiegają się wytyczone kolejno osie wschód- zachód. Nieco na północ od Pałacu na Wodzie po jego zachodniej stronie wychodzi szeroka aleja (2 równoległe z trawnikiem pośrodku) wiodąca w stronę skarpy, lecz kończąca się przy Białym Domu. Powstała ona w wyniku zasypania kanałów wzdłuż Promenady Królewskiej. Oś widokową zamyka, stojące w pobliżu Białego Domku, popiersie Stanisława Augusta. Jest ona reliktem – podobnie jak aleja wychodząca z placu przy Agrykoli w stronę Pałacu na Wodzie – zarzuconych koncepcji. Drugim ciągiem w linii wschód zachód jest aleja przebiegająca przez południowy taras Pałacu na Wodzie. Łączy ona Aleję Belwederską ze Stajniami Kubickiego. Na zachód od Alei Chińskiej aleja ta wyznacza historyczną granicę ogrodów Królewskiego i Belwederskiego

Po wschodniej stronie stawu południowego, pomiędzy Wielką Oficyną a Amfiteatrem odtworzono układ boskietowych kwater z gwiaździstym układem alej, wypełniając barokowy schemat współczesną kompozycją roślinną. Układ ten dopełnia kompozycję Pałacu na Wodzie, stawów i Amfiteatru a jednocześnie ogradza ją od zabudowy gospodarczej. W centrum południowej części układu ustawiono kopię rzeźby Tankred i Klorynda Francesca Lazzariniego sprowadzonej do Łazienek w 1791 r.

Własne kompozycje mają otoczenia usytuowanego na wprost bramy pałacu Myśliwieckiego, do którego wiedzie wysadzona drzewami aleja zakończona podjazdem z gazonem oraz Biały Dom z kwadratową sadzawką i pomnikiem Stanisława Augusta na zamknięciu Wielkiej Promenady oraz Zegarem z Klęczącym Satyrem i dużym prostokątnym trawnikiem po drugiej stronie

Przestrzeń pomiędzy alejami Ogrodu Królewskiego wypełniają luźne, dość swobodne układy drzew liściastych (dębów, jesionów, klonów lip, topól, kasztanowców) przemieszane z rozległymi trawnikami i gdzieniegdzie rabatami kwiatowymi

Ogród Królewski charakteryzuje się też największym nagromadzeniem rzeźb, skupionych w kilku zespołach - na tarasie Pałacu na Wodzie, na dziedzińcu Starej Oranżerii, w Amfiteatrze. Kompozycję uzupełniają współcześnie ustawione pomniki, których najwięcej jest w okolicach pałacu Myśliwieckiego.

Ogród Romantyczny

Drugim chronologicznie, spośród istniejących, założeniem parkowym na terenie obecnych Łazienek jest Ogród Romantyczny. Zasadniczo zostało on rozplanowany w 2 ćw. XIX w., choć zawiera również elementy wcześniejsze i późniejsze. Zajmuje on położoną poniżej skarpy, ob. włączoną do Łazienek część ogrodu belwederskiego. Jego wschodnią granicą jest Aleja Chińska, północną – aleja przechodząca przez taras południowy Pałacu na Wodzie a południową – linia Wału Lubomirskiego. Zachodnią granicą jest Droga Belwederska – alejka biegnąca stromym skosem po skarpie.

Mimo nieregularnego układu można w nim wyznaczyć główną, prostopadłą do skarpy, oś kompozycyjną, jaką jest widok z i na Belweder. Jego centralnym punktem (na terenie Łazienek) jest niemal okrągły staw u podnóża skarpy. Ważnym jego elementem jest kanał wypływający spod Świątyni Egipskiej w południowo-zachodniej części założenia i płynący łagodnym łukiem początkowo na północ z następnie – po zasileniu boczną odnogą Stawu Belwederskiego – skręcający na wschód i uchodzący do dolnego stawu południowego w Ogrodzie Królewskim. Łączy on w ten sposób oba założenia.

Nieregularnie wytyczone, przeważnie biegnące łagodnymi łukami aleje wiodą wśród swobodnie posadzonych drzew, krzewów i trawiastych polan. Pierwotnie Ogród Romantyczny obsadzony był przede wszystkim gatunkami rodzimymi (dęby, jesiony, buki, kasztanowce białe, topole) z niewielkim dodatkiem roślin egzotycznych (robinie akacjowe, platany klonolistne, sosny wejmutki, daglezje, żywotniki olbrzymie). W XX wieku nasadzenia uzupełniono kolekcją roślin sprowadzonych z różnych części świata. Są wśród nich klon ginnala, miłorząb dwuklapowy, surmia bignoniowa, korkowiec amurski, bożodrzew gruczołkowaty, magnolia kobus, glediczja trójcieniowa, grujecznik japoński, leszczyna turecka, jabłoń purpurowa.

W przeciwieństwie do zdominowanego przez architekturę Ogrodu Królewskiego na terenie Ogrodu Romantycznego znajdują się tylko 2 (spośród 3 tu wzniesionych) historyzujące pawilony: Świątynia Sybilli pomiędzy Drogą Belwederska a okrągłym stawem oraz Świątynia Egipska usytuowana na wzniesieniu wałów Stanisława Lubomirskiego (tuż przy południowej granicy parku). Przy północnej granicy dawnego ogrodu belwederskiego zachowały się relikty Oranżerii Gotyckiej.

Ogród Modernistyczny

Południowa i południowo część Łazienek do czasów I wojny światowej miały charakter gospodarczy. Mieściły się tam oranżerie, szklarnie, stawy rybne, ogrody warzywne, zabudowa gospodarcza itp. Jako teren parkowy urządzono je dopiero w okresie międzywojennym, zakładając Ogród Modernistyczny, w którym wyodrębniono 2 odmiennie rozplanowane części (ob. 3 -bo odmienną kompozycją jest powojenna aranżacja przy Nowej Oranżerii) – naturalistyczną w części południowo-wschodniej i geometryczną w części południowej. Od południa i wschodu granice tego założenia wyznacza ogrodzenie zespołu, granicą zachodnią jest Aleja Chińska a północną aleja na wysokości południowej krawędzi stawu

Geometryczna część Ogrodu Modernistycznego położona jest po wschodniej stronie Alei Chińskiej. Jej układ przestrzenny części geometrycznej (minimalnie rozszerzającej się ku wschodowi) oparty jest na zwielokrotnionych prostokątach. Jego centralnym punktem jest płytki okrągły basen na środku którego stoi biała marmurowa rzeźba przedstawiająca akt młodej, uśmiechniętej kobiety, zwróconej twarzą w stronę południową. Jest to Jutrzenka – wykonana w 1919 r. rzeźba Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej. Na kompozycję roślinną składają szpalery z cisów i prostokątne trawniki z piennymi różami wzdłuż ich krawędzi. Układ uzupełniają, dodając statycznego dostojeństwa, tuje w narożach i cisy w gabinetach. Przestrzeń uzupełniają krzewy rododendronów i bogate runo.

Część naturalistyczna – rozciągająca się na obu brzegach Górnego Stawu i wokół Nowej Oranżerii - charakteryzuje się nieregularnie poprowadzonymi alejami wśród swobodnie rozmieszczonej roślinności i jest jakby – nieco bardziej leśnym - przedłużeniem Ogrodu Romantycznego. Na jej wschodnim skraju, w miejscu gdzie zlokalizowany był hipodrom, obecnie znajduje się wybieg dla koni. Od zachodu jest on osłonięty roślinnością otaczającą górny staw południowy z porośniętą drzewami wyspą i niewidoczny z bardziej reprezentacyjnej części parku, stanowiącej otoczenie Nowej Oranżerii. Jest to ciągnąca się wzdłuż Alei Chińskiej duża łąka na której ustawione współczesne rzeźby. Po południowej stronie Nowej Oranżerii urządzono 2 ogromne otwarte trawniki, przedzielone prostą alejką na osi Palmiarni. Układ zamykają otaczające je ze wszystkich stron drzewa oraz krzewy, które jednocześnie izolują część naturalistyczną od geometrycznej. L. Majdecki przekształcił ogród przy Nowej Pomarańczarni nadając mu nie związany z tym miejscem układ wachlarzowo-promienisty.

Na szatę roślinna ogrodu modernistycznego składają się: jesiony wyniosłe, kasztanowce białe, żywotniki wschodnie, cisy pospolite, świerki, lipy, katalpy i lilaki. Uzupełniają je rozrzucone nieregularnie krzewy, m.in. pigwowców japońskich, dereni, śnieg.

Ogród Chiński

Położona pod skarpą północno-zachodnia część Ogrodu Królewskiego nie została zagospodarowana w czasach Stanisława Augusta ani w czasach Romanowów. Przebiegały przez nią jedynie drogi promieniście rozchodzące się z okrągłego placyku przy Agrykoli – Aleja Belwederska, Aleja Wilanowska (od 1780 r. – Chińska) oraz nie nazwana aleja wiodąca do Pałacu na Wodzie. Założony w XXI wieku Ogród Chiński zajmuje zachodnią część tego terenu - trójkąt o wierzchołku na placyku na Agrykoli, pomiędzy drogami Chińską i Belwederską zamknięty od południa przecinającą je alejką od północnego krańca stawu do Drogi Belwederskiej

To niewielkie założenie składa się z umieszczonych w krajobrazie naturalnego lasu na sztucznym stawkiem drewnianych pawilonu i altany połączonych kamiennym mostkiem. Obok utrzymanych w chińskiej stylistyce budowli stoją latarnie, a wokół stawu posadzono rośliny o chińskiej proweniencji. U wejścia do ogrodu ustawiono na dwa lwy.

Pomnik Fryderyka Chopina

To jeden z wizualnych symboli Warszawy i najbardziej rozpoznawalny na świecie polski monument. Ekspresyjna rzeźba jest dziełem Wacława Szymanowskiego wybitnego rzeźbiarza, którego większość najlepszych prac pozostała w formie gipsowych modeli. Pomimo programowego kwestionowania wartości artystycznych monumentu - zarówno w okresach powstawania projektu i późniejszej realizacji jak i powojennej odbudowy - obecnie uważany jest on za arcydzieło rzeźby secesyjnej. Rozpowszechniane w czasie II wojny światowej fotografie fragmentów zniszczonego posągu stały się symbolem celowego niszczenia dorobku polskiej kultury a powojenna odbudowa jednym z wielu manifestów jej trwania.

Historia obiektu

Pomysł uhonorowania pomnikiem Fryderyka Chopina pojawił się w kręgach Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego w 1878 r. – rok przed 30 rocznicą śmierci wielkiego kompozytora. Jednak w warunkach politycznych Królestwa Polskiego po powstaniu styczniowym nie miał on szans na realizację. Z zamiaru jednak nie zrezygnowano.

Szansa realizacji pomysłu pojawiła się w 1901 r. ówczesna gwiazda operowa Adelajda Bolska (z domu Skąpska, po mężu Dienheim-Szczawińska-Brochocka) podczas występów w Petersburgu uzyskała od cara Mikołaja II zgodę na budowę w Warszawie pomnika Chopina. Była to nagroda (obok słusznego honorarium oczywiście) za występy w Rosji. Z carskiego polecenia generał gubernator Michaił Czertkow wydał zgodę na utworzenie z dniem 1 stycznia 1902 r. Komitetu Budowy Pomnika Chopina w Warszawie. Zgoda została jednak obwarowana kilkoma warunkami, m.in. zakazem publikacji ogłoszeń prasowych na temat publicznej zbiórki pieniędzy, obowiązkiem zatwierdzenia projektu przez Cesarską Akademią Sztuk Pięknych w Petersburgu oraz ograniczeniem wielkości składki do 100 tysięcy rubli. Zbiórka nie mogła stać się patriotyczną manifestacją. Adelajda Bolska (Brochocka) weszła skład Komitetu i przeznaczyła na budowę pomnika dochody z koncertów.

Wiceprzewodniczący Komitetu, Maurycy Zamoyski odwiedził w paryskiej pracowni Wacława Szymanowskiego. Zachwycony zastanym tam gipsowym modelem rzeźby, obiecał jej autorowi realizację w brązie.

W 1908 r. rozpisany został konkurs na projekt monumentu, w którym mogli brać udział tylko artyści polscy. W maju 1909 r. konkursowe jury, w którym zasiadali m.in. Antoine Bourdelle, Józef Pius Dziekoński i Leopold Méyet spośród 66 prac wybrało projekt Wacława Szymanowskiego (rzeźba) i Franciszka Mączyńskiego (opracowanie architektoniczne) mimo, iż nie uwzględniał on wskazanej lokalizacji na pl. Wareckim (ob. pl. Powstańców Warszawy). Wynikało to z pośpiesznej adaptacji na potrzeby konkursu wcześniejszej rzeźby przez Wacława Szymanowskiego, który początkowo zbojkotował konkurs i przystąpił doń w ostatniej chwili po ugodowym liście wystosowanym w imieniu Komitetu przez Henryka Dobrzyckiego. Zwycięski projekt – różniący się od ostatecznie zrealizowanego – nie uzyskał wymaganej akceptacji petersburskiej Akademii. Największe kontrowersje wzbudzała oprawa architektoniczna, przewidująca m.in. okazałe żaby siedzące po obu stronach sadzawki.

Po odmowie przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zgody na budowę Oskar Sosnowski opracował nowy projekt oprawy architektonicznej pomnika - zmienił kształty cokołu i sadzawki, znad której usunął nieszczęsne żaby.  Szymanowski wprowadził żądane poprawki do kształtu wierzby.  Projekt ponownie przedstawiono do zatwierdzenia. Tymczasem minęła 100 rocznica urodzin Fryderyka Chopina, która miała/mogła być okazją do odsłonięcia monumentu. Aby przyspieszyć procedury Wacław Szymanowski udał się do Petersburga, gdzie udało mu się dotrzeć na dwór. Ostatecznie - po bezpośredniej interwencji księżnej Marii Pawłownej - zgodę na wzniesienie pomnika Chopina w Warszawie podpisał sam Mikołaj II.

W maju 1912 r. Wacław Szymanowski ukończył prace nad pełnowymiarowymi modelem posągu. Kolejne problemy stworzyło pragnienie rzeźbiarza by odlew wykonać we Francji.

W 1914 r. po podpisaniu umowy na odlanie w brązie z Anciennes Fonderies Thiebaut Fréres należącą do Renè Fulda gotowy model wyekspediowano do Paryża. Dotarł on na miejsce krótko przed wybuchem I wojny światowej. Tam zdążono pociąć model na przeznaczone do odlania części.  Prace przerwało bankructwo odlewni. W czasie wojny część modułów zaginęła.

Do projektu budowy pomnika Chopina w Warszawie powrócono po odzyskaniu niepodległości. Tym razem motorem działań był Wacław Szymanowski, któremu bardzo zależało na realizacji tego dzieła. W 1922 r. doprowadził on do reaktywowania Komitetu Budowy Pomnika w nowym składzie.  Wszedł do niego m.in. Ignacy Jan Paderewski.

Odnaleziono ocalałe części modelu. Dzięki kolejnej zbiórce oraz rządowemu dofinansowaniu możliwe było zlecenie prac francuskiej spółce Barbedienne, która w czerwcu 1926 roku w Paryżu zrealizowała zamówienie.

Jednocześnie w kraju trwała dyskusja o lokalizacji gotowego monumentu. Ostatecznie pomnik stanął w Łazienkach Królewskich. Wybrano miejsce na wydzielonym dwoma wąwozami wzgórzu na terenie dawnego sadu owocowego, przylegającego do Alej Ujazdowskich w bezpośrednim sąsiedztwie Belwederu, zajmowanego wówczas przez Józefa Piłsudskiego. Otoczenie pomnika zaaranżowano według projektu Oskara Sosnowskiego. Prace kamieniarskie wykonała firma łódzkiego przedsiębiorcy Antoniego Urbanowskiego. Dodatkowym atutem wybranej lokalizacji była grupa drzew, stanowiąca tło budowanego pomnika.

14 listopada 1926 r. nastąpiło odsłonięcie przy udziale polskich władz, korpusu dyplomatycznego i tłumu warszawiaków. Połączone ze świętowaniem dwudziestopięciolecia warszawskiej Filharmonii uroczystości trwały 3 dni, w trakcie których odbywały się koncerty z udziałem czołowych muzyków. Zostały odnotowane przez europejskie media. Było to pierwsze w niepodległej Rzeczpospolitej odsłonięcie nowego pomnika. Nie wszystkim się podobał.

31 maja 1940 r. na polecenie gubernatora Hansa Franka pomnik Fryderyka Chopina został wysadzony w powietrze i pocięty palnikami na mniejsze części, które przekazano na złom. Dzięki kolportowanym w Europie zdjęciom wywożonych do huty fragmentów pomnika, jego likwidacja stała się jednym z symboli niszczenia przez okupanta dorobku polskiej kultury. Był to pierwszy (lub drugi wg innych opracowań) celowo zniszczony pomnik w okupowanej Warszawie. Trzeba jednak zaznaczyć, że nienawistna akcja dotyczyła jedynie posągu. Kamienny cokół i sadzawkę pozostawiono – być może z zamiarem wykorzystania…. Plan Pabsta przewidywał Belweder na siedzibę Adolfa Hitlera.

Po wojnie decyzję o odbudowie pomnika podjęto już w 1946 r. Mówi o niej inskrypcja wykuta na cokole. Chociaż pojawiały się pomysły zastąpienia go nowym monumentem zwyciężyła jednak koncepcja rekonstrukcji dzieła Szymanowskiego - motywowana raczej względami symbolicznymi i historycznymi niż estetycznymi. Ani w czasie faktycznej budowy, ani w czasie decyzji o odbudowie nie ceniono secesji.

Celowe działania okupantów spowodowały, że powojenna rekonstrukcja dzieła Wacława Szymanowskiego nastręczała trudności. Hitlerowcom nie wystarczyło pozbycie się samego pomnika z zamkniętych dla Polaków Łazienek.  Usiłowali zniszczyć wszystkie jego kopie i modele przechowywane w polskich muzeach. Model, wyrzeźbiony w skali 1:2 z drewna lipowego ofiarowany przez Wacława Szymanowskiego Muzeum Wielkopolskiemu, porąbano na kawałki zaraz po wkroczeniu wojsk niemieckich do Poznania. Woźny muzeum ukrył jedynie głowę Chopina.  

W 1946 r. grupa rzeźbiarzy pod kierunkiem Władysława Wasiewicza wykonała w Pracowni Sztuk Plastycznych model odlewu pomnika wykorzystując: odnaleziony w gruzach domu Szymanowskiego na Mokotowie model autorski w skali 1:10, drewnianą rzeźbę głowy kompozytora z Muzeum Wielkopolskiego oraz analizę fotogrametryczną wykonaną przez Leona Suzina na podstawie zachowanej dokumentacji fotograficznej oraz przedwojennych zdjęć. Pomnik odlano w Warszawie w spółdzielni „Brąz Dekoracyjny”, jak nazywała się wówczas upaństwowiona w 1950 r. odlewnia Braci Łopieńskich. Przy realizacji odlewu uczestniczyli jej przedwojenni właściciele - Tadeusz i Władysław Łopieńscy, których zatrudniono specjalnie do wykonania tego zadania a po jego ukończeniu zwolniono z dożywotnim zakazem wykonywania zawodu. (z czasem został on zdjęty)

Odtworzony posag Fryderyka Chopina, różniący się w szczegółach od pierwotnego ustawiono na oryginalnym cokole, na którym już w 1946 r. wykuto inskrypcję zawierającą narodowe zobowiązanie odbudowy pomnika. Odtworzona rzeźba jest nieco mniej ekspresyjna od oryginalnej – nieco krótsze i bardziej uładzone są gałęzie wierzby, inny jest skręt i nachylenie głowy kompozytora, nieco inaczej układają się jego szaty. Uroczystego odsłonięcia monumentu dokonał przewodniczący Rady Państwa Aleksander Zawadzki 11 maja 1958 r.

Od 1959 roku w każdą niedzielę od mają do września pod pomnikiem odbywają się dwa koncerty utworów Chopina, organizowane przez Towarzystwo im. Fryderyka Chopina i Stołeczną Estradę.

W latach 1965-1966 zmieniono nieco otoczenie pomnika, przystosowując je do organizacji plenerowych koncertów. Longin Majdecki zaprojektował nowy układ alejek, obsadzonych krzewami róż rabat i trawników wokół pomnika, którego integralną częścią pozostała zaprojektowana przez O. Sosnowskiego okrągła sadzawka, płynnie łącząca go z parkowym otoczeniem. Przy samym monumencie przygotowano miejsce na ustawienie fortepianu. Wykonano też przenośne – rozkładane na czas koncertów - zadaszenie dla pianistów. Całe modernistyczne założenie ogrodowe z posadzonymi za pomnikiem drzewami i amfiteatralnym układem przypomina salę koncertową. Aranżacja obliczona jest na ok. 1000 słuchaczy

Zrekonstruowany pomnik podany został gruntownej konserwacji w 1999 roku. W 2012 r. zrewitalizowano jego otoczenie.

Ogród przy pomniku Fryderyka Chopina

Otoczenie odsłoniętego w 1926 r. pomnika Fryderyka Chopina jest całkiem odrębnym wnętrzem ogrodowym, zaprojektowanym specjalnie w celu ekspozycji monumentu, składającego się z ekspresyjnego, umieszczonego na cokole posągu kompozytora zwróconego przodem do Alej Ujazdowskich oraz poprzedzającej część rzeźbiarską sadzawki. Do lat 20. XX w. teren, na którym ustawiono pomnik Fryderyka Chopina zajmował sad.

Modernistyczny ogród przy pomniku Fryderyka Chopina to niewielki, kształtem zbliżony do kwadratu obszar otoczony drzewami, szczelnie oddzielającymi go od pozostałego terenu.

Obecna aranżację otoczenia pomnika, przystosowana jest do organizacji plenerowych koncertów. Pomnik i basen otoczone są geometrycznie rozplanowanym ogrodem różanym. Regularne kwadratowe rabaty wydzielone są prostymi ścieżkami, przy których ustawiono ławki. Naprzeciw pomnika, przy bramie od strony Alej Ujazdowskich wyznaczono zastawiony ławkami placyk. Wokół sadzawki i na obrzeżach kompozycji urządzono trawniki, które w trakcie koncertów również mogą być zajmowane przez publiczność. Plenerowa sala koncertowa przewidziana jest dla ok. 1000 melomanów. Kompozycję od strony Łazienek zamykają otaczające ją gęsto drzewa, m.in. czerwone dęby, cyprysiki nutkajskie oraz metasekwoja chińska.

Północną część tarasu skarpy zajmuje jeszcze jeden niewielki układ, połączony z ogrodem przy pomniku Chopina aleją wytyczoną wzdłuż ogrodzenia od Alej Ujazdowskich. Do niej od strony skarpy przylegają trzy półkoliste alejki a w centrum układu w 2000 r. ustawiono pomnik Henryka Sienkiewicza autorstwa Gustawa Zemły.

Opis pomnika Fryderyka Chopina

Pomnik Fryderyka Chopina znajduje się na tarasie skarpy w sąsiedztwie Belwederu, na północ od niego. Znajdująca się obok niego brama z Alej Ujazdowskich jest obecnie głównym wejściem do parku.  

Pomnik składa się z odlanego z brązu secesyjnego posągu ustawionego na wykonanym z czerwonego piaskowca cokole i – stanowiącej jego integralną część - kolistej sadzawki, której brzegi wyłożone są tym samym kamieniem. Zwrócony frontem ku ulicy pomnik wkomponowany został w założenie ogrodowe – jego tło stanowi ściana drzew a sadzawkę otaczają wysadzone białymi różami geometryczne rabaty oraz trawniki między którymi ustawiono ławki. Naprzeciw pomnika, przy bramie od strony Alej Ujazdowskich wyznaczono zastawiony ławkami placyk. Wokół sadzawki i na obrzeżach kompozycji urządzono trawniki, które w trakcie koncertów również mogą być zajmowane przez publiczność

Monumentalny posąg ukazuje kompozytora siedzącego pod wierzbą płaczącą. Gałęzie drzewa pochylają się jakby pod naporem wiatru, zamykając od góry kompozycję. Nieco odchylona do tyłu postać, siedzącego na obłej bryle, Fryderyka Chopina zdaje się być zespolona z drzewem w jedną całość. Głowa kompozytora skierowana jest w lewo a prawa ręka unosi się w powietrzu jakby w poszukiwaniu nieistniejącego fortepianu.

Na noszącym wyraźne ślady napraw cokole wyryto cytat z „Konrada Wallenroda” A. Mickiewicza: „Płomień rozgryzie malowane dzieje, / Skarby mieczowi spustoszą złodzieje, / Pieśń ujdzie cało..." oraz inskrypcję: "Posąg Fryderyka Chopina zburzony i zagrabiony przez Niemców w dniu 31 maja 1940 roku odbuduje Naród. 17-X-1946 r." oraz „Pomnik odbudowany ze składek Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy, 11.V.1958”

Oprac. Agata Kłoczko, NID, 05/06.2023 r.