Na tle pozostałych obiektów tego zespołu wyróżniają się wyjątkowo oszczędną formą architektoniczną oraz pełną niedomówień historią.

Historia obiektu

W czasach Stanisława Augusta wschodnia część obecnych Łazienek (oraz przylegający doń z tej strony teren z czasem przeznaczony na zabudowę koszarową) była zapleczem gospodarczym. Stały tu drewniane budynki mieszczące stajnie, magazyny, warsztaty oraz mieszkania dla służby. W latach 1817-1818 Łazienki i Belweder stały się drogą kupna częściowo własnością rodziny carskiej a częściowo państwa rosyjskiego. W 1823 r.  ks. Konstanty wydal polecenie rozebrania ich i zastąpienia nowymi - murowanymi - co stopniowo realizowano w kolejnych latach.

Równocześnie na wschodnim skraju ówczesnych Łazienek (sięgających do ob. ul. Czerniakowskiej), zaczęto na polecenie ks. Konstantego Pawłowicza zaczęto zakładać koszary, w których stacjonowały wojska rosyjskie. Koszary Podolskiego Pułku Kirasjerów Gwardii wybudowano pomiędzy ulicą Łazienkowską a kanałem na osi Zamku Ujazdowskiego, Grodzieńskiego Pułku Huzarów Gwardii - pomiędzy ob. ul. 29 Listopada a ulicą Podchorążych, Pułku Ułanów Gwardii Jego Cesarskiej Mości - pomiędzy kanałem na osi Zamku Ujazdowskiego a ulicą Szwoleżerów. Początkowo większość zabudowań była drewniana – z czasem zastąpiono je budynkami murowanymi. Z jego rozkazu jako  

dowódcy wojsk Królestwa Polskiego powołano też Szkołę Podchorążych Piechoty oraz – na bazie istniejącej w zamku ujazdowskim placówki - Szpital Główny Wojskowy. Prawdopodobnie wówczas też powołano szkołę kantonistów – instytucję typową wówczas przy większych kompleksach koszarowych.

Koszary Kantonistów wzniesiono w latach 1826-1828 na południowym skraju dawnego terenu gospodarczego, lokalizując je częściowo na obszarze zasypanego uprzednio niewielkiego stawu. W literaturze przedmiotu budynek ten - nazywany jest też Koszarami Inwalidów, a w niektórych opisach Domkiem Ogrodnika lub Domem Ogrodników. Na podstawie źródeł archiwalnych budynek przypisywany jest intendentowi generalnemu budowli królewskich Jakubowi Kubickiemu, który z urzędu nadzorował i rozliczał wszelkie prace budowlane prowadzone na terenie Łazienek i Belwederu. Nie musi to jednak oznaczać, że wszystkie projektował – zwłaszcza te mniej istotne. Dlatego jako jego architekt jako wskazywany jest też budujący wówczas sąsiednie koszary Grodzieńskiego Pułku Huzarów Gwardii (zastąpione murowaną - również już nie istniejącą - zabudową na przełomie XIX i XX w) Wilhelm Henryk Minter. Na tego ostatniego wskazuje surowość architektury praktycznie pozbawionej detalu.

Niewiele wiadomo też o historii opisywanego budynku. Kantonistami nazywano wówczas chłopców przygotowujących się do zawodowej służby w armii Imperium Rosyjskiego. Kantonistami zostawały głównie sieroty oraz chłopcy z ubogich rodzin a także synowie żołnierzy. Wątek istnienia w Warszawie takiej szkoły nie jest poruszany w dotychczasowych popularnych opracowaniach dotyczących dziejów Łazienek.

W szkołach kantonistów - oprócz nauki czytania i pisania (po rosyjsku oczywiście), liczenia oraz religii prawosławnej i czci dla cara - wykładano przedmioty przydatne w późniejszej służbie wojskowej (np. podstawy technik artyleryjskich czy budowa fortyfikacji). Uczniów szkolono też w rzemiosłach przydatnych w wojsku – kowalstwie, rusznikarstwie, szewstwie. Niektórzy zdobywali podstawową wiedzę medyczną.  W szkołach kantonistów panowała bardzo surowa dyscyplina a jednocześnie zwykle oczekiwano by kantoniści sami zadbali o swe potrzeby - nawet w kwestii wyżywienia. Często dochodziło do kradzieży i rozbojów, co bywało akceptowane przez przełożonych jako element przyuczenia do przyszłej służby. Nauka trwała do 18 roku życia. Absolwenci zobowiązani byli do odsłużenia w wojsku 25 lat (czas pobytu w szkole nie był do tego okresu zaliczany) a potem mieli prawo osiedlić się w dowolnym miejscu Imperium. W tutejszych koszarach kantonistów mogły być relatywnie dobre warunki. Wzniesiony w tym celu bubek był ogrodzony i otoczony ogrodem. W jego piwnicach urządzono kuchnię, piekarnię i spiżarnię. Nie jest znane szczegółowe przeznaczenie pomieszczeń na parterze i piętrze, ale w 8 (4 dużych i 4 mniejszych) salach na piętrze oraz rozdzielonych korytarzem 4 wielkich salach na piętrze z pewnością dało się stworzyć dość komfortowe – wg ówczesnych standardów –warunki mieszkania i nauki.

24 marca 1831 r. car Mikołaj I wydał ukaz nakazujący odbieranie i wcielanie do szkół kantonistów synów oficerów i żołnierzy biorących udział w powstaniu listopadowym. Rok później wydano kolejne carskie zarządzenie - dotyczące odbierania sierot i dzieci biedaków.  Na początku l. 30. XIX w. na mocy tych ukazów z terenu całego zaboru rosyjskiego wywożono chłopców w wieku od 7 do 16 lat. Szczególnie gorliwie akcję tę prowadzono w Warszawie. Echo tych wydarzeń znalazło się w jednej ze scen III części „Dziadów” Adama Mickiewicza. W jednym z transportów wywieziono w głąb Rosji również uczniów działającej tu „od kilkunastu lat” szkoły kantonistów.

Z drugiej strony kantonistami nazywano również żołnierzy „na leżach” - odesłanych na tyły armii, odpoczywających i leczących rany po kampanii lub niedobitki z utraconych oddziałów czekających na nowy przydział. Stąd pochodzić może drugie, alternatywnie stosowane określenie opisywanego budynku – Koszary Inwalidów, używane również w odniesieniu do budynku sąsiedniego. Nie da się wykluczyć, że oba okresowo – równolegle lub wymiennie - mogły pełnić taką funkcję. W przypadku opisywanego budynku istotne jest to, że taka zmiana funkcji nie wymagała jego przebudowy.

Szczegóły dotyczące użytkowania w XIX wieku poszczególnych budynków na terenie Łazienek – zwłaszcza tych mniej reprezentacyjnych - są obecnie niemal nie znane. Wiadomo, że opisywany budynek w 1854 r określony został jako „Dom po Kantonistach”. Urzędowała w nim „Komisya Kwaternicza”. Część pomieszczeń pełniło funkcje mieszkalne – stało w nich 7 łóżek. Czynna była kuchnia w piwnicy. Musiała więc być i jakaś sala jadalna. Poza tym znajdowały się tu pomieszczenia biurowe.

W końcu XIX wieku koszary kantonistów zostały przebudowane – nie wiadomo jednak jaki był cel i zakres przeprowadzonych prac.

Latem 1915 roku Rosjanie wycofali się z Królestwa Polskiego. Ich miejsce zajęły niemieckie władze okupacyjne, które zapewne do jesieni 1918 roku korzystały z przejętych budynków mieszkalnych i gospodarczych, będących dotychczas własnością administracji rosyjskiej. Belweder stał się siedzibą generała-gubernatora Hansa von Beselera a sąsiadujące z Łazienkami koszary zajęte zostały przez wojska niemieckie.

W listopadzie 1918 r wraz z całymi Łazienkami i Belwederem Koszary Kantonistów zostały przejęte przez nowo powstałe państwo polskie. Podobnie jak wiele innych budynków na terenie Łazienek w użytkowanie otrzymało go wojsko. W 1920 r doszło na tym tle do sporu z administracją cywilną, która domagała się przekazania omawianego budynku na mieszkania dla ogrodników zajmujących się parkiem. W dostępnej literaturze brak jest informacji rozstrzygnięciu tego konfliktu i użytkowaniu opisywanego budynku. Nie ma ich również w odniesieniu do czasów II wojny światowej. Łazienki zostały wówczas całkowicie zamknięte dla Polaków a w okolicznych koszarach znów stacjonowały wojska niemieckie.

Po II wojnie światowej, podczas której skromny, stojący na uboczu budynek nie został poważniej uszkodzony wraz z całymi Łazienkami Koszary Kantonistów znalazły w dyspozycji rządu. Brak jest jednoznacznych informacji o sposobie wykorzystania Koszar Kantonistów w pierwszych lat powojennych. Istnieją jednak przekazy o stacjonowaniu na terenie Łazienek przez jakiś czas przebranego w polskie mundury oddziału Armii Czerwonej. W latach 50. zostały one przeznaczone na mieszkania dla pracowników Urzędu Rady Ministrów.  Zapewne przeprowadzono wówczas jakieś prace adaptacyjne. Lokatorów usunięto po przejęciu Łazienek przez Muzeum Narodowe w 1977 roku. Wedle innej wersji historii budynek do lat 70, kiedy przeszedł gruntowny remont, wykorzystywany był na cele gospodarcze. Po remoncie na parterze urządzono pracownie konserwatorskie a na piętrze – pomieszczenia mieszkalne.

W latach 70. XX wieku pojawiły się dwa niezależne pomysły utworzenia muzeum łowieckiego oraz muzeum jeździectwa. Ta ostatnia inicjatywa nawiązywała do przedwojennego jeszcze niezrealizowanego pomysłu utworzenia Muzeum Konia. Wśród ówczesnych elit politycznych byli liczni miłośnicy myślistwa, więc większą szansę realizacji zamierzeń miała inicjatywa łowiecka. Muzeum Narodowe zaproponowało lokalizację Muzeum Łowiectwa na terenie Łazienek Królewskich w nowo odzyskanym (od URM właśnie) budynku Koszar Kantonistów. Oferta została przyjęta i w 1978 roku Muzeum Narodowe przekazało opisywany budynek Polskiemu Związkowi Łowieckiemu z przeznaczeniem na muzeum. Jeszcze przed jego otwarciem - w 1982 roku - podjęto działania zmierzające do połączenia obu wymienionych wyżej grup inicjatywnych. 1 lipca 1983 r. powołano Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa.

Równolegle z działaniami organizacyjnymi przystąpiono do remontu i adaptacji budynku – w jej ramach m.in.  wzmocniono fundamenty i pogłębiono piwnice, wzmocniono ściany konstrukcyjne, założono izolację poziomą i opaskę betonową wokół budynku. Wnętrza zaadaptowano do potrzeb muzeum, dodając bądź likwidując ścianki działowe a także wybijając nowe lub powiększając istniejące wcześniej przejścia. Najpóźniej wtedy zaadaptowano strych na cele użytkowe – na fotografii z 1984 r. widać wystawki na dachu.

Pierwszą stałą wystawę w zaadaptowanych koszarach kantonistów otwarto w 1985 roku.  Ekspozycja pt. "Wiosna, lato, jesień, zima" prezentowała w atrakcyjnej formie plastycznej ptaki i ssaki polskich lasów i pól. W 1986 r. udostępniono zwiedzającym kolejną ekspozycję - "Nie tylko o myślistwie". Do 1992 r.  można ją było oglądać w salach Podchorążówki. W 1995 roku muzeum uzyskało nową powierzchnię wystawienniczą w budynku tzw. Stajni Kubickiego. Obecnie w Koszarach Kantonistów na ekspozycjach stałych prezentowane są zbiory taksydermiczne (wypchane okazy ptaków i ssaków – rodzime i egzotyczne) oraz kolekcja broni, akcesoriów, trofeów, książek, bibelotów i obrazów o tematyce łowieckiej. Organizowane są tu też wystawy czasowe.

W XXI wieku przeprowadzono kolejne remonty.  W 2003 r., wymieniono stolarkę okienną oraz instalacje centralnego ogrzewania. W 2007 r. zaadaptowano poddasze oraz wyremontowano dach, modernizując więźbę i  wymieniając jego pokrycie. W 2011 roku przeprowadzono gruntowny remont elewacji oraz zamontowano nowoczesne systemy zabezpieczenia przeciwpożarowego i przeciwwłamaniowego.

1 stycznia 2018 Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa zostało włączone jako oddział do Muzeum Łazienki Królewskie.

Opis obiektu

Koszary Kantonistów (Inwalidów) to prosty, utrzymany w duchu klasycyzmu murowany, dwukondygnacyjny budynek na wysokim cokole, założony na planie wydłużonego prostokąta, nakryty 4-spadowym, pokrytym blachą dachem. Znajduje się on w południowej części folwarku łazienkowskiego.

Elewacje północna i południowa są siedmioosiowe a wschodnia i zachodnia trójosiowe – z blendami zamiast okien na osi środkowej. Pozbawione architektonicznego opracowania (poza daszkiem na kutych wspornikach) wejście znajduje się po stronie północnej. Jedynymi akcentami gładko otynkowanych elewacji są gzymsy kordonowy (międzykondygnacyjny) oraz koronujący.

Pierwotnie budynek miał układ trzytraktowy z biegnącym przez całą długość korytarzem i dwoma ciągami dostępnych z niego pomieszczeń. Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku wnętrza budynku zostały całkowicie przekształcone. Podczas adaptacji na siedzibę Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa uzyskały układ dwutraktowy. W pogłębionych piwnicach zachował się układ rusztu z pogrubionych murów fundamentowych połączonych sklepieniami krzyżowymi. Składają się nań zewnętrzne ściany budynku, biegnąca środkiem ściana podłużna i 6 ścian poprzecznych obecnie przeprutych łukowymi przejściami w celu uzyskania dogodnych warunków ekspozycyjnych.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Dostępny - Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa.

Autor noty: Agata Kłoczko, NID, Zespół ds. rejestru i ewidencji zabytków, wrzesień 2023 r.