Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół klasztorny Kamedułów - Zabytek.pl

zespół klasztorny Kamedułów


kościół XVII w. Rytwiany

Adres
Rytwiany, Klasztorna 25

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. staszowski, gm. Rytwiany

Pokamedulska „Pustelnia Złotego Lasu” w Rytwianach to druga, najstarsza placówką tego zgromadzenia zakonnego w I Rzeczypospolitej.

Współcześnie jest zaliczana do najważniejszych polskich założeń monastycznych z 1 poł. XVII wieku. Układ przestrzenny konwentu oparto na osi symetrii wiążącej wszystkie najważniejsze jego elementy, zgrupowane w kilku strefach, co było charakterystyczne dla rodzimych nowożytnych klasztorów kamedulskich. Wyróżnia się na ich tle ukształtowaniem kościoła, ściśle realizującym przepisy budowlane zakonu z lat 1607-1610. Powszechnie przyjmuje się, iż pod tym względem stanowi on w skali europejskiej wzorzec ówczesnej świątyni kamedulskiej. Wytyczne te jednak złamano na wyraźne żądanie fundatora- wojewody krakowskiego Jana Magnusa Tęczyńskiego we wnętrzu kościoła, które pokryto bogatą dekoracją sztukatorską i malarską z l. 1628-37. Właśnie wspomniany wystój i wyposażenia z XVII-XVIII w. świadczą o wyjątkowości rytwiańskiej budowli dla sztuki polskiej. Duża w tym zasługa ich twórców-uznanych artystów swych czasów, m.in.: o. Venantego da Subiaco, Georga Zimmermanna, Jacka Zielawskiego, Michaela Pomana, Carlo de Prevot, a także nieustalonych sztukatorów włoskich i kamieniarzy z Chęcin. Podobnie godnym odnotowania są manierystyczne i barokowe sztukaterie umieszczone w tzw. „Eremie Tęczyńskiego”. Warto również zobaczyć wystawę muzealną w domu konwersów, na której zgromadzone są eksponaty z XVII-XIX w. pochodzące z d. wyposażenia miejscowego konwentu i z prac archeologicznych na jego terenie.

Historia

W 1617 r. bracia Gabriel i Jan Magnus Tę-czyńscy (wówczas wojewodowie - lubelski i krakowski) uzyskali zgodę kamedul-skiej kapituły generalnej na fundację w ich dobrach erem tego zgromadzenie. Wy-boru lokalizacji dokonali w 1621 r. kameduli przybyli z podkrakowskich Bielan. Niestety tegoż roku zmarł G. Tęczyński, a ogromny koszt fundacji przejął na siebie Jan M. Tęczyński. W dniu 1 V 1624 r. odbyło się uroczyste położenie kamienia wę-gielnego pod budowę świątyni przez bpa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego. Początkowo budowę konwentu prowadził o. Hiacynt, pod nadzorem o. Sylwana Bosellego (pierwszego przeora rytwiańskiego). W latach 1624-27 stanęła w zasad-niczym zrębie. Do 1637 r. ukończył wystrój malarski i sztukatorski zespół artystów włoskich pod kierunkiem malarza o. V. da Subiaco, tutejszego przeora. Najpewniej do tego czasu wystawiono również znaczną część konwentu, m.in. foresterię, dzie-sięć domków pustelniczych i inne konieczne budynki gospodarcze. Śmierć funda-tora 12 lipca 1637 r. przerwała dalszą budowę założenia na dwie dekady. Może to dziwić, ponieważ magnat zapisał w testamencie duże kwoty na ten cel i umieścił tam szczegółowe dyspozycje, co ma być jeszcze wykonane, m.in. nakazał ukończyć eremitorium, klauzurę i fasadę kościoła pokryć marmurem, a jego dach miedzią. Woli Tęczyńskiego nie uszanował mąż córki Izabelli- Łukasz Opaliński, marszałek wielki koronny, który nie chciał dalej zadłużać dóbr rytwiańskich. W 1655 r. zdanie swe zmienił i zobowiązał się dokończyć dzieło teścia. W latach 1658-62 wystawio-no jednak tylko część zadeklarowanej zabudowy klasztornej, drugą bramę i aleję dojazdową, ograniczenia były wynikiem dużych strat majątkowych jakie Opaliński poniósł w czasie potopu szwedzkiego. W latach 1685-96 przeprowadzono gene-ralny remont całego założenia. Dalsze przy nim inicjatywy artystyczne i budowlane związane były z działalnością fundacyjną Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, która prawo patronatu nad konwentem wraz z dobrami rytwiańskimi odziedziczy-ła pod śmierci w 1704 r. wuja Stanisława Łukasza Opalińskiego, starosty nowokor-czyńskiego. Prace powadzone były w trzech zasadniczych etapach i dotyczyły głównie świątyni. W pierwszym, w latach 1704-11, odnowiono zniszczone obrazy i polichromię (wyk. C. de Prevot i in.) oraz zaadaptowano kaplicę pw. św. Romualda i jej kryptę na mauzoleum S. Opalińskiego, w związku z tym warsztat Michaela Pomana wykonał „marmurowe” elementy ich wyposażenia (epitafium, ołtarz i sar-kofag) i wystroju (balustradę, posadzki i portal). W drugim etapie, w latach 1717-19., zespół artystów kierowanych przez architekta Giovanniego Spazzio wyremon-tował kościół i odnowił polichromię. Część prac zrealizowano niestarannie, dlate-go w latach 1724-33 zostały poprawione przez architekta Franciszka Mayera ze współpracownikami. Ponowne roboty budowlane przy budynkach kamedulskich z lat 1742-48 były skutkiem pożarów z lat 1737 (spłonęła część klasztoru ) i 1741 (ogień uszkodził bibliotekę nad zakrystią, wieżę i wsch. szczyt kościoła). W 1819 r. skasowano erem rytwiański, a spadkobiercy fundatorów wszczęli postępowania sądowe o zwrot nadań ziemskich, czynionych przez ich przodków na jego rzecz. W 1825 r. opuszczają go ostatni zakonnicy. W kolejnych latach postępuje degra-dacja zabudowań konwentualnych (część zaadaptowano na obory), a w latach 40. XIX w. dokonano rozbiórki kilku domków eremickich. W 1860 r. właściciele dóbr rytwiańskich Katarzyna z Branickich i Adam Potocki postanowili nie dopuścić do całkowitej ruiny zespołu, dlatego przekazali go sandomierskim reformatom. Za-konnicy w latach 1861-64 przede wszystkim skupili się na odnowieniu i przygo-towaniu dla wiernych kościoła, a pozostałe budynki były jedynie doraźnie napra-wiane. W 1864 r. za pomoc powstańcom władze skasowały rytwiańską wspólnotę Reformatów, a kościół stał się filią parafii w Staszowie. Wówczas również oficjalnie podzielono teren d. eremu na dwie części: świecką (obejmującą skrzydła pn. i zach., z przyległymi gruntami rolnymi) i plebańską (ze świątynią, częścią pd. skrzydła i sąsiadującą z nimi ziemią). Przyspieszyło to rujnację całego założenia, czego symbolem była rozbiórka kolejnych domków eremickich i zniszczenie ogrodu. Wraz z odzyskaniem niepodległości zaczęto do niego podchodzić z więk-szym pietyzmem, ponieważ został ok. 1922 r. wpisany do inwentarza zabytków woj. kieleckiego. W 1925-27 ponownie był w rękach kamedulskich. W 1935 r. po-wołano tu parafię i wytyczono cmentarz parafialny. Pierwsze prace konserwator-skie przy budynkach klasztornych realizowano dopiero w latach 1959-1962, rów-nież właśnie wtedy opuścili je ostatni świeccy lokatorzy. W latach 1966-76 prze-prowadzono restaurację „Eremu Tęczyńskiego”. W jej trakcie, w 1972 r., w d. ere-mie kręcono kilka odcinków serialu „Czarne Chmury”. W latach 1973-1999 wyko-nano przy kościele i jego wyposażeniu prace konserwatorskie (odnowiono obrazy, stalle oraz kaplice pw. św. Krzyża i św. Romualda) W latach 90. XX w. miały miejsce badania architektoniczne zabudowy klasztornej, które – prócz szeregu spostrze-żeń dotyczących jej historii – wskazały na zły stan techniczny tych obiektów. Dla ich ratowania w 2001 r. ówczesny bp sandomierski Wacław Świerzawski postano-wił powołać w nim Diecezjalny Ośrodek Kultury i Edukacji „Źródło”. Od tego mo-mentu jego zarządca rozpoczął czynić starania by odnowić d. erem i przystosować go do celów turystycznych i muzealnych. Wymogi te uwzględniał projekt rewitali-zacji całego założenia z 2003 roku. Zakładał on restaurację zachowanych budyn-ków, przystosowanie ich do nowych funkcji, a także odbudowę zniszczonych bu-dynków (eremu i zabudowań klasztornych). W dużym stopniu ukazane w nim koncepcje zostały zrealizowane w latach 2003-2019, ponieważ odtworzono, m.in. pd.-zach. narożnik klasztoru, dwa domki eremickie, mur klauzurowy przy koście-le, dawny ogród. Wykonano również prace restauratorskie przy skrzydle zach., „Eremie Tęczyńskiego” i domu konwersów, połączone z ich adaptacją na cele mieszkalne, hotelowe oraz muzealne. W tym również czasie poddano gruntownej konserwacji świątynię wraz z częścią wyposażenia i wystroju. Pod koniec tego okresu, w latach 2014-2015, przeprowadzono na terenie eremitorium prace ar-cheologiczne, których wyniki były sensacyjne, gdyż zweryfikowały liczbę domków eremickich z 12 do 10. Ponadto pozyskano z nich cenne zabytki (po konserwacji), które w dużym stopniu wyeksponowano w urządzonym w tym celu muzeum w pd. skrzydle .

Opis

Wczesnobarokowy pokamedulski „Erem Pustelnia Złotego Lasu” wystawiono na wzniesieniu, w otoczeniu gęstych lasów, w odległości trzech kilometrów od centrum Rytwian. Obecnie składa się z zespołu obiektów skomponowanych na osi: „szyi” dojazdowej z dwoma bramami, zrekonstruowanej wozowni (ob. garaże), trójskrzydłowego parterowego klasztoru z XVII i XXI w., wczesnobarokowego kościoła pw. Zwiastowania NMP, ujętego po bokach murem wydzielającym ścisłą klauzurę oraz pozostałości eremitorium z dwoma obudowanymi domkami eremickimi. Uzupełnieniem tego założenia jest współczesny ogród geometryczny, położony po pd. stronie skrzydła południowego.

Kościół rektoralny pw. Zwiastowania NMP (patrz odrębna nota) znajduje się w centrum kompleksu, poprzedza go plac z wapiennymi figurami śś. Barbary i Agaty z 1748 r. (wyk. nieustalony rzeźbiarz z Pińczowa?). Jest on orientowaną pseudoba-zyliką na planie wydłużonego prostokąta, z wysoką, siedmioprzęsłową nawą o dwuprzęsłowym chórze wyodrębnionym za ołtarzem. Po bokach nawy są dwa dwukondygnacyjne ciągi pomieszczeń, na osi przedzielone: na parterze- po-przecznymi przedsionkami, na piętrze- poprzecznymi emporami-przejściami. W przyziemiu w wsch. części ma od pn. – d. kapitularz (ob. kaplica pw. Krzyża Św. z grobowcem Radziwiłłów), a od pd. dwuprzęsłową zakrystią z bliźnimi pomiesz-czeniem na lavabo i kaplicą pw. św. Marii Magdaleny. W zach. części są dwie, trój-przęsłowe, prostokątne kaplice (pn.- pw. św. Jana Chrzciciela, a pd.- św. Romualda z kryptą Opalińskich). Na piętrze od pn. jest d. biblioteka i archiwum (ob. ekspozy-cja związana z serialem „Czarne Chmury”). W pd. elewacji, na osi znajduje się trój-kondygnacyjna wieża zegarowa z hełmem z latarnią. Fasady zach. i wsch. ma dwu-kondygnacyjne, trójprzęsłowe z rozbudowanymi szczytami, ujętymi w spływy wo-lutowe ze sterczynami i z oknem termalnym w drugiej kondygnacji. Wejście główne akcentuje wczesnobarokowy, kamienny portal z ok. 1627 roku. We wnętrzu świątyni znajduje się na ścianach i sklepieniach niezwykle bogata, manierystyczna dekoracja stiukowa z lat 30. XVII w. z wpisanymi w nią barokowymi freskami o bogatej wymowie ideowej (wyk. o. V. da Subiaco z l. 1628-32, przemal. w 1 tercji. XVIII w. C. de Prevot i in.). Równie wspaniałe jest wyposażenie wnętrza z XVII-XIX w., wśród niego wyróżniają się wczesnobarokowy ołtarz gł. (wyk. Georg Zimmer-mann), obrazy ołtarzowe z lat 1625-32 (aut. o. V. da Subiaco) i zespół kamieniarki z XVII-XVIII wieku.

Teren dawnego eremitorium znajduje się za kościołem i obecnie jest wydzielony murem klauzurowym. Tu pierwotnie wybudowano około 10 domków eremickich, z których dwa współcześnie odbudowano.

Trójskrzydłowy, parterowy klasztor z XVII i XXI w. na planie przypominającym literę „U” ujmuje dziedziniec przed kościołem. Wystawiony jest z kamienia i cegły, na zewnątrz wytynkowany i nakryty dachami dwu- i czterospadowymi. Najstarszym jego elementem jest prostokątne skrzydło pn. sprzed 1637 r., wystawione z kamienia i cegły, nakryte dwuspadowym dachem. W nim wyróżnia się tzw. „Erem Tęczyńskiego” (d. przeznaczony dla rodziny fundatorów) z centralnie umieszczoną prostokątną komnatą o sklepieniu zwierciadlanym, dekorowanym manierystycznymi sztukateriami i stiukowy kominkiem z h. Topór z lat 30. XVII wieku. W pn.-wsch. narożniku tego budynku jest mała kapliczka z fragmentami barokowych stiuków, m.in. ołtarzem z h. Łodzia- Opalińskich z 4 ćw. XVII w., a za nią na zewnątrz wytyczono ogródek obwiedziony murowanym ogrodzeniem. Frontowe skrzydło zach. na planie silnie wydłużonego prostokąta jest przedzielone na osi bramą przejazdową o otwartych arkadach. Wnętrze, urządzone współcześnie, ma przeważnie jednotraktowy układ, podobnie jak mieszkalne poddasze. Przy nim znajduje się prostokątne skrzydło pd., podzielone na osi kościoła sienią przejazdową. Złożone z części zach. (d. apteka i kuchnia)- w dużym stopniu współczesnej, wystawionej na dawnych fundamentach i z części wsch. (d. dom konwersów)- siedemnastowiecznej o układzie przeważnie dwutraktowym, z pomieszczeniami sklepionymi kolebkowo-krzyżowo i krzyżowo sale; w największym z nich ślady osiemnastowiecznych polichromii. Po jego stronie pd. współcześnie urządzony ogród geometryczny w miejscu d. klasztornego.

Dopełnienie całego założenia stanowi barokowy układ dojazdowy do klasztoru. Pierwszym jego elementem jest brama w formie prostokątnych, opilastrowanych filarów zwieńczonych szczytami o łuku odcinkowym. Dalej jest długa aleja ujęta kamiennym murem, zakończona barokową bramą z 3 ćw. XVII w. półkoliście zamknięta, arkadowa, ujęta zdwojonymi pilastrami i zwieńczona przerywanym naczółkiem, pod którym umocowano kartusz z herbem kamedułów. Otwiera się ona na prostokątny dziedziniec wytyczony przed skrzydłem zach. i ogrodzony murem.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Opr. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 19-06-2019 r.

Rodzaj: kościół

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_ZE.23954, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_ZE.1151