Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

mury obronne Głównego Miasta - Zabytek.pl

mury obronne Głównego Miasta


mur obronny XIV w. Gdańsk

Adres
Gdańsk

Lokalizacja
woj. pomorskie, pow. Gdańsk, gm. Gdańsk

Budowę murów Głównego Miasta rozpoczęto w roku 1343. 26 marca położono kamień węgielny pod budowę Baszty Narożnej, położonej ok.

500 m na południe od Baszty Latarnianej.W pierwszej fazie budowy datowanej na poł. XIV wzniesiono m.in. najniższą kondygnację Baszty Latarnianej z dwoma otworami strzelniczymi zachowaną do wysokości ok. 3,6 m ponad poziom gruntu. Fragmenty autentycznego lica z tej fazy ze śladami napraw i uzupełnień zachowały się także na powierzchni zachodniej muru południowego, przy Baszcie Latarnianej. Po wschodniej strony muru w odkrywce pozostawionej po przeprowadzeniu rekonstrukcji w latach 70tych XX w. widoczna jest ukośnie zwieńczona odsadzka muru. Mur z tej fazy wykonano z grubych cegieł (8-9,5cm) układanych w wątku wendyjskim (dwie wozówki, główka).

Druga faza konstrukcji datowana jest na przełom XIV/XV w. lub też na pocz. wieku XV, choć brak dowodów jednoznacznie tę datę potwierdzających. Stosowano wtedy cegły o nieco mniejszej grubości, o nadal dużych wymiarach główki i wozówki, które układane były w wątku gotyckim (główka, wozówka). Z okresu tego pochodzą wyższe części baszty oraz znaczne partie muru południowego. Baszta Latarniana była w całym okresie swego funkcjonowania w ramach sytemu gdańskich fortyfikacji budowlą otwartą, o jedną lub dwie kondygnacje wyższą niż obecnie.

Po wybudowaniu fortyfikacji bastionowych w 2 poł. XVI i w XVII w. średniowieczne mury miejskie utraciły znaczenie obronne. Fosy zasypano, co w rejonie obecnej ul. Latarnianej nastąpiło prawdopodobnie w 1 lub 2 dekadzie XVII w. Mury zaś stopniowo obudowano domami.

Ostatni etap zmian w strukturze murów miejskich wiąże się z zabezpieczeniem i odbudową murów po II wojnie światowej.

W latach 50tych naprawiono i oblicowano mury, wykorzystując do tego cegły rozbiórkowe z drugiej fazy średniowiecznej, przez co nie udało się zachować autentycznego przebiegu warstw cegieł (widoczne grubsze spoiny). W licu zachodnim muru pozostawiono otwory ukazujące oryginalną konstrukcję.

Druga faza rekonstrukcji, przeprowadzona w latach 70tych, oparta była o badania i projekt R. Massalskiego. Przemurowania wykonano z wykorzystaniem cegieł maszynowych o wymiarach zbliżonych do średniowiecznych. Do fazy tej należy zrekonstruowany mur średniowieczny z ukośnie zakończoną odsadzką oraz ostrołukowe arkady od strony ul. Latarnianej. Obecny wygląd zespołu to zatem wynik przemian wynikających z funkcjonowania murów w tkance miejskiej Gdańska oraz zniszczeń wojennych, lecz także zaniedbań, błędnych z dzisiejszego punktu widzenia decyzji konserwatorskich oraz nie dokończonych prac konserwatorskich z lat 50tych i 70tych XX wieku.

Fragment zachodniego ciągów murów obronnych Głównego Miasta, zlokalizowany pomiędzy ul. Szeroką a Św. Ducha, składa się z ceglanego muru będącego fragmentem średniowiecznych fortyfikacji miejskich, o wysokości ok. 5m nad poziom gruntu. Mur wsparty jest od strony wschodniej dwoma ceglanymi ostrołukowymi arkadami wzniesionymi w latach 70tych w ramach prac rekonstrukcyjnych. W części środkowej usytuowana jest ceglana Baszta Latarniana o wysokości 10m nad poziom gruntu, z nieosłoniętą koroną murów. Obecnie jest to najstarsza zachowana baszta w ciągu murów miejskich w Gdańsku. Od strony północnej przylega do niej ciąg murów o zróżnicowanej wysokości charakterze, z czytelnymi reliktami struktury muru gotyckiego, który kończy się przy południowej ścianie Baszty Szerokiej. Obydwie baszty wraz z przylegającymi do nich murami wpisano de rejestru zabytków. W roku 1947 ochroną konserwatorską objęto obszar historycznego Gdańska w granicach nowożytnych fortyfikacji miasta (decyzja nr 8 z dn. 11.10.1947). W roku 1959 w rejestrze zabytków znalazły się mury obronne Głównego Miasta w Gdańsku (decyzja nr 74 z 18.12.1959). Od wschodu, czyli od strony dawnego miasta biegnie wzdłuż murów ul. Latarniana, od zachodu, czyli na przedpolu dawnych fortyfikacji znajduje obecnie teren zielony na pl. Kobzdeja. O ile obecne wykorzystanie Placu Kobzdeja nie budzi zastrzeżeń od strony konserwatorskiej, o tyle strona wewnętrzna fortyfikacji traktowana była i jest w sposób znacznie dewaluujący wartości kulturowe murów miejskich. Wnętrze Baszty Latarnianej zajmują garaże wybudowane w latach 50tych. Basztę Bramy Szerokiej zaadaptowano w tym sama mym okresie na cele mieszkalno-usługowe.

Fragment zachodniego ciągów murów obronnych Głównego Miasta, zlokalizowany pomiędzy ul. Szeroką a Św. Ducha, składa się z ceglanego muru, tzw. muru wysokiego, będącego fragmentem średniowiecznych fortyfikacji miejskich, o wysokości ok. 5 m nad dzisiejszy poziom gruntu. Mur wsparty jest od strony wschodniej dwoma ceglanymi ostrołukowymi arkadami wzniesionymi w latach 70-tych w ramach prac rekonstrukcyjnych. W części środkowej usytuowana jest ceglana Baszta Latarniana o wysokości 10 m nad poziom gruntu, z nieosłoniętą koroną murów. Obecnie jest to najstarsza zachowana baszta w ciągu gdańskich obwarowań. Od strony północnej przylega do niej ciąg murów o zróżnicowanej wysokości charakterze, z czytelnymi reliktami struktury muru gotyckiego, który kończy się przy południowej ścianie Baszty Szerokiej.

Ochrona konserwatorska

W roku 1947 ochroną konserwatorską objęto obszar historycznego Gdańska w granicach nowożytnych fortyfikacji miasta (decyzja nr 8 z dn. 11.10.1947). W roku 1959 w rejestrze zabytków znalazły się mury obronne Głównego Miasta w Gdańsku (decyzja nr 74 z 18.12.1959).

Historia zabytku

Budowę murów miejskich Głównego Miasta rozpoczęto w roku 1343. 26 marca położono kamień węgielny pod budowę Baszty Narożnej, położonej ok. 500 m na południe od Baszty Latarnianej. W pierwszej fazie budowy datowanej ogólnie na poł. XIV wzniesiono m.in. najniższą kondygnację Baszty Latarnianej z dwoma otworami strzelniczymi zachowaną do wysokości ok. 3,6 m ponad poziom gruntu. Fragmenty autentycznego lica z tej fazy ze śladami napraw i uzupełnień zachowały się także na powierzchni zachodniej muru południowego, przy Baszcie Latarnianej (patrz: Galeria). Mur z tej fazy wykonano z grubych cegieł (8-9,5 cm) układanych w wątku wendyjskim (dwie wozówki, główka).

Druga faza konstrukcji datowana jest na przełom XIV/XV w. lub też na pocz. wieku XV, choć brak dowodów jednoznacznie tę datę potwierdzających. Stosowano wtedy cegły o nieco mniejszej grubości, o nadal dużych wymiarach główki i wozówki, które układane były w wątku gotyckim (główka, wozówka). Z okresu tego pochodzą wyższe części baszty oraz znaczne partie muru południowego. Baszta Latarniana była w całym okresie swego funkcjonowania w ramach sytemu gdańskich fortyfikacji budowlą otwartą, o jedną lub dwie kondygnacje wyższą niż obecnie.

Po wybudowaniu fortyfikacji bastionowych w 2 poł. XVI i w XVII w. średniowieczne mury miejskie utraciły znaczenie obronne. Fosy zasypano, co w rejonie obecnej ul. Latarnianej nastąpiło prawdopodobnie w 1 lub 2 dekadzie XVII w. Mury zaś stopniowo obudowano domami. Ostatni etap zmian w strukturze murów miejskich wiąże się z zabezpieczeniem i odbudową murów po II wojnie światowej (lata 50-te i 70-te XX w.).

Badania w latach 2005 - 2006

Archeologiczne badania wykopaliskowe murów miejskich w Gdańsku zaplanowano jako część programu rewaloryzacji istniejącego tam częściowo zrekonstruowanego fragmentu zachodniego ciągu murów obronnych Głównego Miasta. Poprzedziły je kompleksowe badania archiwalne i architektoniczne oraz inwentaryzacja, w ramach której wykonano także skan laserowy całego kompleksu. Badania architektoniczne na zlecenie Narodowego Instytutu Dziedzictwa wykonał zespół architektów z Politechniki Gdańskiej, zaś skaning laserowy oraz badania archeologiczne Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Prace wykopaliskowe prowadzone w okresie 17.07 - 21.09.2006 r. skoncentrowały się na południowej części zespołu. Wykopy badawcze otwarto wzdłuż muru od strony ul. Latarnianej i przy Baszcie Latarnianej od strony Pl. Kobzdeja. Celem odsłonięcia zewnętrznego pasa średniowiecznych murów miejskich - tzw. muru niskiego, także na Pl. Kobzdeja, otwarto wykop w miejscu, gdzie wg planu Buhsego z 1866 - 1869 roku znajdował się jeden z niewielu niezabudowanych terenów w sąsiedztwie średniowiecznych murów obronnych.

Głównym celem badawczym w przypadku zachowanego muru wysokiego było ustalenie relacji pomiędzy poszczególnymi elementami umocnień, wyróżnienie etapów wznoszenia murów miejskich oraz baszty, a także weryfikacja rekonstrukcji ostrołukowych arkad zaproponowanej w latach 70-tych przez architekta R. Massalskiego. W przypadku muru niskiego chodziło o ustalenie jego przebiegu i szczegółów konstrukcyjnych.

Wyniki badań archeologicznych

Mur wysoki a Baszta Latarniana. Budowa murów miejskich była przedsięwzięciem zakrojonym na szeroką skalę i jak należało się spodziewać, prowadzono ją w sposób zorganizowany. Prace rozpoczęto od wyrównania terenu. Warstwa żwiru o miąższości od ok. 0,5 m w części wschodniej do 2m w zachodniej czytelna była po obydwu stronach muru. Zasypano nią częściowo pierwszą fosę, na której spadku wzniesiono mur niski (patrz niżej). Wkop pod fundamenty miał głębokość ok. 1 m od strony miasta i ok. 0,5 m od strony zewnętrznej. Stopa fundamentu znajdowała się na poziomie 3-3,25 m n.p.m. - niżej po stronie zewnętrznej. Część fundamentowa muru miała wysokość ok. 1,25 m. Rozpoczęto najwyraźniej od wytyczenia linii umocnień, ponieważ baszta i mur są przewiązane tylko na poziomie fundamentu, wykonanego z kamieni zalanych w górnej części zaprawą. Na poziomie muru z pierwszej fazy, z poł. XIV w., przewiązania już nie ma (patrz: Galeria, fotografia narożnika muru i baszty).

Problem rekonstrukcji z lat 70-tych. Od strony ul. Latarnianej odsłonięto fundamenty konstrukcji dostawianych do muru obronnego. W części N zachowały się dwa fundamenty dostawione już po budowie muru obronnego, lecz jeszcze w okresie średniowiecza. Sięgały one na 1,1 - 1,3 m od lica muru obronnego, bliżej niż współczesne arkady. Fundamenty wykonano z kamieni ok. 30 cm średnicy uzupełnianych otoczakami (patrz: Galeria). Wzniesione na nich konstrukcje nie zachowały się, zniszczone podczas budowy XVII-wiecznej kamienicy. Nie można wobec tego stwierdzić, czy wzniesiono na nich przypory dla muru wysokiego, czy chodnik obrońców. W części S odsłonięto mur, który został dobudowany do muru wysokiego w 1 poł. XVII w. i w związku z tym nie miał nic wspólnego z jego funkcją obronną (patrz: Galeria). Badania pokazały jasno, że nie było przesłanek do rekonstrukcji ostrołukowych arkad zaproponowanej przez Ryszarda Massalskiego. Wykonane przez niego wykopy sondażowe nie sięgnęły średniowiecznych fundamentów, a współczesne rekonstrukcje oparto o mury nowożytnych kamienic.

Mur niski odsłonięto po usunięciu powojennych gruzowych niwelacji, ok. 1,5 m poniżej współczesnego poziomu gruntu. (patrz: Galeria) Wzniesiono go w odległości ok. 9,5 m od lica zewnętrznego baszty i ok. 13,5 m od lica zewnętrznego muru wysokiego w dwóch fazach. Rozpoczęto pod koniec XIV lub na początku XV w., zaś nadbudowano go na przełomie XV/XVI w.

Mur wzniesiono na opadającej ku zachodowi krawędzi wewnętrznej starszej fosy. Kamienny fundament został w nią zagłębiony. Część fundamentową konstrukcji - kamienie spojone zaprawą - odsłonięto na wysokość 1,1 m. Wysokość zachowanego fragmentu muru wynosiła ok.2,7m. Konstrukcję wzniesiono w wątku gotyckim, co zgadza się z ustaleniami dla drugiej fazy budowy umocnień. Poziom odsadzki fundamentowej znajdował się na poziomie ok. 2,2 m n.p.m. Mur podwyższono na przełomie XV/XVI w. lub na pocz. wieku XVI. Zdawano sobie sprawę z zagrożeń konstrukcyjnych dla wznoszonej w takim miejscu konstrukcji, od strony wewnętrznej ustawiono bowiem niewysokie palowanie (ok. 0,6m) mające podtrzymywać wysunięte lico młodszej fazy. Do katastrofy budowlanej jednak doszło, zewnętrzne lico muru niskiego oberwało się jeszcze w XVI lub w XVII w. (patrz: Galeria).

Poziom międzymurza w okresie poprzedzającym nadbudowę muru niskiego znajdował się na poziomie ok. 4,35 m n.p.m., czyli ok. 2,35 m poniżej współczesnego poziomu gruntu.

Późniejsze wykorzystywanie terenu. W późniejszym okresie badany teren utracił znaczenie militarne. Kamienice dobudowano do muru wysokiego, wzniesiono je także na przedmurzu. W trakcie badań odsłonięto ponadto pozostałości pieców o różnej chronologii, zagłębionych piwniczek i latryn. (patrz: Galeria) Poziom zniszczeń II wojny światowej wyznacza warstwa pożarowa odsłonięta na głębokości 1-2 m pod poziomem gruntu. Po wojnie teren wyrównano gruzem i zagospodarowano.

Zabytki ruchome. W trakcie badań archeologicznych wydobyto z ziemi kilka tysięcy zabytków ruchomych. Najliczniejszą grupę stanowiły fragmenty naczyń ceramicznych pochodzących ze wszystkich faz użytkowania badanego terenu - od wczesnego średniowiecza po wiek XX. Znaleziono także fragmenty kafli, donic, szklanych butelek i buteleczek, kości zwierzęce. Z jednej z jam odpadkowych pozyskano ciekawy zbiór ozdobnych fajek glinianych z 2. poł. XVIII i początku XIX w. (ok. 190 fragm.) Niektóre z nich widoczne są na zdjęciach. Kilkanaście podobnie datowanych fajek znaleziono także w jednej z warstw niwelacyjnych.

Oprac. Agnieszka Oniszczuk, NID, 2012

Model 3D

Rodzaj: mur obronny

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_22_BL.16567