Wartości artystyczne: Zachowały się gotycko-renesansowe elementy kamieniarki okienne i drzwiowej oraz ciosy kamienne na narożach zewnętrznych budowli - elementy dekoracyjne i konstrukcyjne.

Wartości naukowe: Jest to najwcześniejsza inwestycja Zygmunta Starego w obiekt o charakterze mieszkalnym jednak już nie o charakterze obronnym, ale pałacowym w nowożytnym rozumieniu funkcji obiektu. Królewski „pałac wieżowy” w Piotrkowie Trybunalskim ożywił w Polsce modę na wznoszenie domów wieżowych jako murowanych dworów szlacheckich, w których następowała marginalizacja cech obronnych na rzecz poprawy komfortu mieszkańców. Wzniesiony został przez Benedykta Sandomierzanina. Obiekt wpisany został do rejestru zabytków jako zamek i tak będzie określany w opracowaniu.

Historia

Zamek wieżowy Zygmunta Starego, usytuowany został na wschodnim przedmieściu Piotrkowa zwanym Wielką Wsią, nad lewym brzegiem rzeki Strawy. Wieżę wzniesiono na sztucznie usypanym kopcu ziemnym, wzmocnionym balami sosnowymi, otoczonym fosą. Rezydencja ostatnich Jagiellonów wzniesiona została w latach 1511/1512-1519/1521 przez warsztat królewski prowadzony przez Benedykta Sandomierzanina. Jej pierwotnym przeznaczeniem była rezydencja królewska oraz pomieszczenie sal sejmowych. W przyziemiu mieściły się magazyny oraz królewski skarbiec. Na parterze trzy pomieszczenia - wielka sień oraz izba mieszkalna i sypialnia podkomorzego królewskiego. Na pierwszym piętrze znajdowała się również sień, z której wejście prowadziło do apartamentu królewskiego złożony z izby oraz sypialni. Na najwyższej kondygnacji znajdowały się dwa pomieszczenia - sień oraz reprezentacyjna sala obrad. Kondygnacje połączone zostały reprezentacyjną klatką schodową. Po śmierci Zygmunta I zamek stał się jedynie miejscem sesji sejmowych, a następnie siedzibą starostwa grodzkiego, później Trybunału Koronnego. W 1657 r. podczas oblężenia miasta przez wojska szwedzkie, zamek został zniszczony. Ok. 1670 r. starosta piotrkowski Michał Warszycki odbudował go i ustanowił siedzibą urzędu i sądu grodzkiego. Po rozbiorach Polski obiekt stracił swe znaczenie i niszczał. Uległ pożarowi w 1865 r. W 1869 r. rozebrano drugie piętro i całość przeznaczono na cerkiew garnizonową dla stacjonujących w Piotrkowie wojski rosyjskich. Wówczas dobudowano w zwieńczeniu budynku stosowną kopułę. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. pałac stał się siedzibą Muzeum Krajoznawczego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W 1919 r. przeprowadzono prace renowacyjne oraz adaptację wnętrz. Dla zwiedzających został otwarty w 1922 r. W 1949 r. Muzeum przejęte został przez Skarb Państwa i zmieniło nazwę na Muzeum Regionalne. W latach 1964-1966 podczas prac konserwatorskich i rekonstrukcyjnych przywrócono drugie piętro, uzupełniono kamieniarkę, a cały budynek nakryto czterospadowym dachem.

Opis

Obiekt znajduje się w centrum miasta, ok. 200 m. na północy-wschód od Rynku Trybunalskiego, za rzeką Strawą. Wzniesiony został na ziemnym kopcu, wzmocnionym balami sosnowymi. Fundamenty wykonano z kamienia eratycznego na zaprawie wapiennej, piętra wymurowano z cegły ceramicznej ma zaprawie wapiennej. Naroża obiektu oblicowane są wapiennymi ciosami. Z wapienia pińczowskiego też wykonano obramienia otworów okiennych, portale natomiast z piaskowca szydłowieckiego. Mur przyziemia wzniesiony z kamieni polnych podzielony niewielkimi otworami okiennymi sklepionymi łukiem odcinkowym, przechodzi w ściany ceglane, nieotynkowane ujęte w narożnikach ciosami z jasnego wapienia. Płaszczyznę ścian organizują obramienia okienne, z jasnego wapienia pińczowskiego, o smukłych, pnących się ku górze laskach. Znajdują przeciwwagę w gzymsach nadokiennych, lekko wysuniętych przed lico ścian. Sklepienia - z cegły ceramicznej pełnej na zaprawie wapiennej, tynkowane, w przyziemiu kolebkowe i kolebkowe z lunetami, nad schodami krzyżowe i kolebkowe wspięte. Nadproża odcinkowe murowane z cegły, a w oknach piwnicznych z łamanego kamienia. Stropy - nad parterem i pierwszym piętrem drewniane, belkowe, nagie, wsparte na murłatach dochodzące do ok. 9 m. rozpiętości. Nad II piętrem z żelbetowych belek z płytą żelbetonową między nimi z podwieszonymi drewnianymi dekoracyjnymi belkami. Więźba dachowa o drewnianych łatach na stalowych krawędziach, usztywnionych między sobą w płaszczyznach połaci kratownicami w dwóch poziomach. Kratownice krawędziowe osadzone na narożach budynku na belce żelbetowej, stanowiące wieniec obwodowy korony muru poddasza. Dach - pokryty blachą miedzianą na deskowaniu. Posadzki i podłogi - wylewki betonowe, płyty z piaskowca, płytki terakotowe, na parterze w sieni płyty z marmuru chęcińskiego, podłogi deskowe. Schody z zewnątrz do przyziemia jednobiegowe, o stopniach z cegły, wewnętrzne wielobiegowe, łamane, z podestami z piaskowca, drewniane, lastriko. Otwory okienne o wnękach głębokich rozglifionych do wnętrza, nadproża odcinkowe z cegły, w najwyższej kondygnacji z płaskimi żelbetowymi belkami. W otworach okiennych parteru i pierwszego piętra kamieniarka z wapienia- nadproże z gzymsem odcinkowym, ława z parapetem. Okna podzielone kamiennym krzyżem na cztery kwatery o mniejszych polach nadślemiennych. W otworach drewniane ramy okienne z pojedynczymi skrzydłami dzielonymi szczeblinami na drobne pola. W otworach II piętra oknach okna drewniane, sześciokwaterowe o mniejszych polach nadślemiennych. Skrzydła podzielone szczeblinami na drobne pola. Przed skrzydłami okiennymi drewniany ramiak, odpowiadający kamiennym krzyżom dzielącym pola okien niższych kondygnacji. Drzwi drewniane, spągowe i płycinowe ze stalowymi okuciami, stylizowane. Niektóre osadzone w portalach z piaskowca. Rzut - budynek wzniesiony na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu. W północno wschodnim narożniku klatka schodowa wydzielona ścianą Bryła - budynek w formie wieży, czterokondygnacyjny z użytkowym poddaszem. Pokryty dachem czterospadowym zwieńczonym masztem. Wysokie kominy w połaciach dachu. Elewacja frontowa - południowa - na poziomie parteru cokół z kamieni narzutowych, wyżej ściana ceglana, naroża wzmocnione kamiennymi ciosami z piaskowca. W partii cokołu trzy niewielkie sklepione odcinkowo, otwory okienne rozmieszczone bez powiązania z otworami wyższych kondygnacji. Na parterze i pierwszym piętrze po cztery osie wyznaczone przez otwory okienne prostokątne, dwudzielne ozdobione kamieniarką gotycko-renesansową, z kamiennymi krzyżownicami. Otwory ujmują gzymsy parapetowy i nadokienny. Na drugiej kondygnacji osie wyznaczone również czterema otworami okiennymi. Są one jednak nieco większe, sześciokwaterowe, pozbawione kamieniarki. Jej miejsce zastąpiła drewniana konstrukcja dzielącą otwór okienny w sposób naśladujący kamieniarkę. W pasie między parterem, a pierwszym piętrem na osi elewacji umieszczono kartusz z piaskowca w wyobrażeniem orła Jagiellonów. Ścianę wieńczy gzyms podokapowy. Elewacja wschodnia o trzech osiach. Na wysokości przyziemia otwory zgrupowano w północnej partii ściany. Powyżej, na każdej kondygnacji trzy osie umieszczone w części południowej elewacji (w narożniku północno-wschodnim budynku znajduje się klatka schodowa). Wystrój elewacji analogiczny do obserwowanego w fasadzie, bez kartusza herbowego. Okno środkowe pierwszego piętra posiada uproszczone opracowanie rzeźbiarskie oboknia oraz krzyża okiennego. W narożniku północnym elewacji, pod gzymsem, znajduje się niewielkie okienko doświetlające poddasze. Nadproża otworów I piętra przemurowane. Elewacja północna - W przyziemiu dwie osi, wyznaczone przez otwory drzwiowe. Przy narożniku wschodnim umieszczono główne wejście obwiedzione arkadowym portalem z piaskowca, zaś w linii drugiej osi okiennej podobne, kamienne wejście do piwnic. Na wyższych kondygnacjach po trzy osie okienne zgrupowane w zachodniej partii ściany. W narożniku wschodnim na poziomie II piętra znajduje się niewielkie okienko, a na poziomie pierwszego piętra odcinkowe nadproże po zamurowanym otworze. Elewacja zachodnia w znacznej mierze wtórnie przemurowana, asymetryczna. W przyziemiu dwa otwory okienne umieszczone centralnie oraz przy północnym narożniku. Na wyższych piętrach po cztery osie wyznaczone przez dwa otwory okienne umieszczone w południowej partii ściany, jeden przy północnym narożniku oraz położony między nimi rząd niewielkich otworów, wyznaczający oś czwarta. Wystrój elewacji jest analogiczny do obserwowanego na pozostałych ścianach. Obramienia okienne na wysokości parteru i I piętra wykonane z kamienia, ale brak kamiennych podziałów okien. Wnętrze - w przyziemiu sklepienie kolebkowe i kolebkowe z lunetami. W kondygnacjach powyżej rekonstruowane stropy belkowe oraz oryginalna kamieniarka. Wnętrze przyziemia, parteru i I piętra podzielone na trzy izby. Wnętrza II piętra w układzie dwutraktowym. W narożniku północno-wschodnim klatka schodowa, sklepiona kolebką, jednobiegowa, wydzielona ścianą. Kamieniarka gotycko renesansowa, barokowa o zróżnicowanym stopniu zachowania. W salach I piętra i na klatce schodowej portale z I połowy XVI w. o bogatym, rzeźbionym laskowaniu na węgarach i nadprożu, gdzie niekiedy krzyżują się w motyw oślego grzbietu, czasem rzeźbiony gzyms. Architektoniczna dekoracja wnętrz pałacu zachowała się w stanie szczątkowym dotyczy to reliktów płytek posadzkowych z czerwonego marmuru, ułamków kolorowych kafli piecowych oraz bogatej kamieniarki obramień okiennych portali, kominków o stylistyce gotycko-renesansowej.

Obiekt dostępny przez cały rok, Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim.

Czynne: wtorek - niedziela w godzinach 10.00 - 18.00 (przerwa 13.30-14.00)  http://www.muzeumpiotrkow.pl/

Oprac. Agnieszka Lorenc - karczewska , OT NID w Łodzi, 12.02 2016 r.