Historia

Gmina żydowska powstała w Piotrkowie na mocy przywileju króla Jana III Sobieskiego z 1679 r. Synagogę, drewnianą, zbudowano w 1689r., w 1740 roku uległa zniszczeniu. Obecną, ufundowaną przez Mojżesza Kocyna, zbudowano w latach 1791-1793. W poł. XIX w. została przebudowana i rozbudowana przez wysunięcie elewacji zachodniej. W czasie II wojny światowej spalona i zdewastowana. W latach 1964 - 1966 wyremontowana i zaadaptowana na potrzeby biblioteki publicznej. Za synagogą teren cmentarza żydowskiego, czynnego w latach 1689-1795, zniszczonego przez Niemców. Jest to miejsce masowych egzekucji ludności żydowskiej zgromadzonej w pierwszym na ziemiach polskich getcie utworzonym w październiku 1939 r. Obok synagogi budynek dawnej szkoły żydowskiej (tzw synagoga mała), ufundowany w 1765 r. przez Herna Piotrkowera. Na parterze mieściły się sale lekcyjne, na piętrze pomieszczenia sądu rabinackiego i zarządu gminy. Tam zachowany fragment polichromii namalowanej w 1931 r. przez Pereca Wilenberga – lwy podtrzymujące tablice z dziesięciorgiem przykazań. Na mocy porozumienia z Gminą Żydowską, synagoga została w 2000 r. zakupiona przez gminę Piotrków Trybunalski.

Opis

Synagoga położona jest we wschodniej części miasta, ok. 60 m. na wschód od zamku. Na północno-wschodnim narożniku skrzyżowania ulic Wojska Polskiego i Jerozolimskiej. Obiekt stoi w otoczeniu zwartej, XIX-wiecznej zabudowy. Elewacja frontowa, zachodnia, w pierzei ulicy Jerozolimskiej. Od południa łącznikiem skomunikowany z budynkiem dawnej szkoły żydowskiej. 

Wzniesiony na planie zbliżonym do kwadratu, z ryzalitem na osi elewacji zachodniej. We wnętrzu podział na centralną nawę i dwa, wąskie, równej szerokość korytarze, wzdłuż północnej i południowej elewacji. W ryzalicie klatka schodowa. Podobny układ planu na piętrze. 

Budynek dwukondygnacyjny z nieużytkowym poddaszem. Przykryty dwuspadowym dachem. Parterowe pomieszczenia wzdłuż północnej i południowej ściany przykryte dachami pulpitowymi. 

Fundamenty budynku z cegły i kamienia na zaprawie wapiennej. ściany z cegły ceramicznej, pełnej na zaprawie wapiennej, tynkowane. W nawie dwa oryginalne filary z cegły na zaprawie wapiennej i cztery słupy żelbetonowe. 

Stropy Akermana oparte na ścianach i podciągach żelbetonowych (nad salą główną podciągi ukryte są w grubości stropu). Na I piętrze imitacja sklepienia zwierciadlanego z lunetami, podwieszona do konstrukcji dachu. Więźba dachowa stalowa, z płaskich dźwigarów kratowych. Dach przykryty blachą na rąbek stojący. Schody trójbiegowe, lustrzane, żelbetonowe, monolityczne, stopnice z lastriko. Balustrada z pionowych prętów, pochwyt drewniany, profilowany. W pomieszczeniach komunikacyjnych i sanitarnych posadzki lastrico. W pozostałych pomieszczeniach drewniane parkiety. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, dwu lub jednoskrzydłowe, lakierowane. Drzwi w przedsionku dwuskrzydłowe, wahadłowe, przeszklone. Płyciny drzwi zewnętrznych ozdobione mosiężnymi guzami. Wszystkie okna drewniane, zespolone. 

Elewacja zachodnie - frontowa, symetryczna. Cześć centralna dwukondygnacyjna z poddaszem, z jednoosiowym ryzalitem, umieszczonym na osi budynku. W parterze pięcioosiowa, wyżej czteroosiowa, poddasze doświetlone pojedynczym oknem. Elewacja korpusu głównego dekorowana boniowaniem wyciętym w tynku, w formie rombów. Wzniesiona na niskim cokole, zwieńczonym gzymsem. Ryzalit ujęty narożnymi pilastrami, od poziomu poddasza przekształconymi w filarki niosącymi ośmioboczne sterczyny. Oś centralna, w ryzalicie, wyznaczona przez prostokątny otwór wejściowy, w uskokowo rozglifionych, profilowanych ościeżach, zwieńczonych łukiem Tudora. Nad drzwiami pięciokątna płycina z napisem MIEJSKA BIBLIOTEKA PUBLICZNA IM. ADAMA PRÓCHNIKA. W drugiej kondygnacji ryzalitu dwa, wysokie otwory okienne zwieńczone łukiem Tudora. W partii poddasza pojedyncze okno o wykroju rombu. Ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem, zdobionym profilowanym belkowaniem z fryzem kostkowym. Na ścianach korpusu głównego, flankujących ryzalit, pojedyncze osie wyznaczone przez wąskie otwory okienne zwieńczone w łukiem pełnym. Umieszczone w gładko tynkowanych płycinach ujętych profilowaną ramą zwieńczony łukiem Tudora. Ściany zwieńczone gzymsem i fryzem arkadkowy. Dach osłonięty ściankami attykowymi. Osie skrajne, w szczytach dobudówek, wyznaczone przez otwory okienne zwieńczone łukiem Tudora. Powyżej otwór okienny, romboidalny. Otwory ujęte profilowanymi opaskami. Okna wielopolowe. Osie umieszczone na tle gładko tynkowanej płyciny ujętej w pilastry, zwieńczonej fryzem arkadkowym. Dachy przybudówek przesłonięte prostokątnymi ściankami attykowymi. Elewacja wschodnia, w części centralnej dwukondygnacyjna, ściany naw bocznych parterowe. Siedmioosiowa. Skrajne osie w ścianach szczytowych naw bocznych. Zakomponowane analogiczne do elewacji zachodniej. W korpusie głównym pięć osi. Oś centralna, w parterze, wyznaczona przez płycinę zwieńczoną łukiem odcinkowym. Wyżej biforium w płycinie zwieńczonej koszowo. Zewnętrze osi, na każdej kondygnacji, parami umieszczone na tle wysokiej, dwukondygnacyjnej płyciny zwieńczone odcinkowo, W parterze niskie otwory zwieńczone łukiem koszowym, wyżej dwukrotnie wyższe otwory zwieńczone łukiem pełnym. Płyciny zwieńczone gzymsem. Na poziomie poddasza, w trójkątnym frontonie, trzy prostokątne, zwieńczone odcinkowo, blendy, z małymi, eliptycznymi okienkami. 

Elewacja północna dwukondygnacyjna, czteroosiowa. Wzniesiona na cokole zwieńczonym gzymsem. W parterze otwory doświetlające nawę boczną, okna zwieńczone odcinkowo. Nad każdy płycina zwieńczona łukiem Tudora, ujęta w profilowaną opaskę. Powyżej otwory romboidalne w profilowanych opaskach Wyżej fryz arkadkowy. Pod okapem gzyms wieńczący.W drugiej kondygnacji otwory okienne zwieńczone łukiem pełnym. Każde okno w głębokich ościeżach, ujęte profilowaną opaską. Ścianę wieńczy gzyms podokapowy wsparty na fryzie konsolkowym. Elewacja południowa zakomponowana analogicznie do północnej. Trzy wschodnie osie okienne w parterze, przesłonięte współczesnym łącznikiem i przekształcone w otwory drzwiowe.

Obiekt dostępny w godzinach pracy biblioteki. Strona www. 

Oprac. Agnieszka Lorenc-Karczewska, OT NID w Łodzi, 13.05.2020 r.