Wzniesiony wg projektu architekta Królewskiego Stołecznego Miasta Krakowa Szczepana Humberta stanowi cenny obiekt architektury uzdrowiskowej doby klasycystycznej w skali kraju i regionu.

Historia

Pierwsze zapiski o znajomości leczniczych właściwości krzeszowickich wód pojawiają się w 1625 r. Około 1778 ocembrowano źródło wody siarczanej - Zdrój Główny, a ok. 1780 r. książę August Czartoryski, polecił rozpocząć w swoich krzeszowickich włościach budowę łazienek mineralnych. Dla kuracjuszy wybudowano pięć niewielkich domków kąpielowych, dwie łaźnie, lazaret i mieszkania dla uboższych, odwiedzających uzdrowisko. Wzniesiono także pałacyk Vauxhall, w którym urządzano spotkania towarzyskie i prowadzono działalność rozrywkową, oberżę oraz kilku obiektów pomocniczych i gospodarczych. U schyłku XVIII w. Krzeszowice funkcjonują i rozwijają się jako znane uzdrowisko, własność księżnej Izabeli Lubomirskiej, córki Augusta Czartoryskiego. Pałac Vauxhall zbudowano w latach 1783 – 89 według projektu architekta Szczepana Humberta na planie prostokąta, jako budynek murowany, dwukondygnacyjny. Głównymi pomieszczaniami obu kondygnacji były sale zabaw, mniejsze pełniły funkcje sal bilardowych i bufetowych. W poł. XIX w. wnętrze dostosowano do nowej funkcji handlowej. Kolejne przekształcenie wnętrza miały miejsce pod koniec XIX w., w pałacu ulokowano biura administracji dóbr Potockich. W 1940 r. Niemcy przeznaczyli uzdrowisko, także pałac Vauxhall, dla celów szpitalnictwa wojskowego i w trakcie użytkowania obiekty uzdrowiskowe zostały zdewastowane.

Po wojnie, krzeszowicki majątek odebrano Potockim na mocy dekretu o reformie rolnej z 1944 r., budynki zdrojowe przejęło szkolnictwo. Do początku lat 90. XX w. w pałacu mieściła się filia szkoły podstawowej, potem urząd pracy. Spadkobiercy dawnych włodarzy Krzeszowic - przedstawiciele rodzin Potockich i Bnińskich w 2014 r. odzyskali swój majątek, w tym pałac Vauxhall. Obecnie w budynku znajduje się galeria wystawiennicza oraz Centrum Kultury i Sportu.

Opis

Pałac Vauxhall stoi w pd.-zach. narożniku krzeszowickiego rynku, w sąsiedztwie Zdroju Głównego i kościoła parafialnego, w otoczeniu starodrzewu parku zdrojowego. Budynek należy do najstarszych i najcenniejszych obiektów uzdrowiska. Pałac został zbudowany w stylu klasycystycznym, jako rozrywkowy dom zdrojowy i centralny punkt założenia uzdrowiskowego. Budynek jest piętrowy, murowany, na planie prostokąta z dwoma wydatnymi ryzalitami po bokach elewacji frontowej i dwoma płytkimi od tyłu. Fasada w dolnej kondygnacji boniowana, w górnej boniowaniem ujęte tylko naroża ścian. Okna drugiej kondygnacji z trójkątnymi przyczółkami na konsolach. Elewacja parterowa w części środkowej (dawnym hallu) podzielona pilastrami i belkowaniem, otwarta pierwotnie pięcioma wejściami (obecnie częściowo zamurowanymi w przyziemiu) o łukach półkolistych. Rozkład wnętrza przekształcony w końcu XIX w. i w XX w. jest obecnie dwutraktowy z korytarzem komunikacyjnym. Wystrój wnętrza zachowany cząstkowo. Pierwotnie głównym akcentem była galeria portretowa (niezachowana) Lubomirskich i Tęczyńskich.

Obiekt dostępny.

Oprac. Tomasz Woźniak, OT NID w Krakowie, 25-09-2020 r.