Kościół i klasztor z czytelnym systemem bastionowym należą do najciekawszych zabytków późnobarokowej architektury sakralnej na podkarpaciu a kilkadziesiąt kapliczek rozlokowanych na okolicznych wzgórzach, stanowi niezwykle malownicze uzupełnienie zespołu.

Historia

Budowę kościoła i dróżek kalwaryjskich w Pacławiu rozpoczął wojewoda lwowski i kasztelan podolski Andrzej Maksymilian Fredro w 1665 r. od budowy drewnianego kościoła, otoczonego wałem o pięciobocznym narysie bastionów. Wytyczono także wytyczone dróżki kalwaryjskie, na których rozlokowano 28 kaplic. Założenie powierzył Franciszkanom. W 1667 r. franciszkanie weszli w posiadanie cudownego obrazu Matki Bożej, przeniesionego ze zdobytego przez Turków Kamieńca Podolskiego, ten fakt przyczynił się do wzrostu znaczenia pacławskiej świątyni a rozszerzający się kult stał się bodźcem do budowy nowej świątyni. Podął się jej w l. 1770-1775 cześnik przemyski Szczepan Józef Dwernicki. Wybudowano barokowy, trójnawowy kościół i parterowy budynek klasztorny założony wokół wirydarza. Za sprawą tego fundatora wybudowano także 20 murowanych i drewnianych kaplic kalwaryjskich w miejsce starych i już zniszczonych. W pocz. XVIII w. zaczęła kształtować się nieopodal założenia klasztornego osada wiejska. W l. 1843 - 1852 nadbudowano budynek klasztorny o piętro a pomieszczenia parteru przesklepiono. W l. 1855 i 1862 kościół i klasztor zostały uszkodzone przez pożar. Podczas odbudowy po pożarze w 1863 r. powiększono zakrystię i wykonano nową dekorację malarską wnętrza. W 1878 r., z inicjatywy gwardiana O. Innocentego Nycza, postawiono w sąsiedztwie kościoła, na miejscu wcześniejszej, wzmiankowanej w źródłach w 1800 r., obecną wieżę-dzwonnicę. W 1885 r. z inicjatywy gwardiana O. B. Chmury dobudowano do elewacji pn. i zach. świątyni arkadowe podcienia. W tym czasie zastąpiono gontowe pokrycie kościoła i klasztoru blachą. W 2 i 3 ćwierci XIX w. ukształtowało się założenie kalwaryjskie, obejmujące oprócz kościoła z klasztorem także 41 kaplic dróżkowych oraz zabudowania gospodarcze i pomocnicze, służące obsłudze pielgrzymów. W 1902-1903 r. budynek klasztoru rozbudowano o dodatkowe skrzydło, wybudowano także odrębny budynek tzw. Dom Pielgrzyma. Od pocz. XXI w. trwają w bud. klasztoru prace remontowe i modernizacyjne.

Opis

Zespół klasztorny franciszkanów ulokowany jest na kulminacji zalesionego, wyniesionego ok. 450 m n.p.m. wzgórza, w odległości ok. 25 km. na pd.-zach. od Przemyśla, na prawym brzegu rzeki Wiar, z dojazdem od strony miejscowości Nowosiółki Dydyńskie.

Kościół p.w. Znalezienia Krzyża Świętego położony jest w centralnej części założenia, pośrodku czytelnego jeszcze w terenie pięciobocznego narysu dawnych fortyfikacji, frontem zwrócony na pd. - zach. Wybudowany został na planie krzyża łacińskiego z trójnawowym, trójprzęsłowym, bazylikowym korpusem, od zach. poprzedzonym kruchtą z ramującymi ją wieżami na rzucie kwadratu i wydłużonym transeptem sięgającym poza ściany naw bocznych, oraz dwuprzęsłowym, szerokim prezbiterium z przybudówkami po obu stronach. Świątynia obudowana jest z dwóch stron, od pd. i zach. podcieniami. Na jej bryłę składa się masywny korpus nawowy obudowany ze wszystkich stron niższymi bryłami naw. przybudówek, podcieni, z dominującymi dwoma wieżami od frontu. Kościół wymurowano z cegły i kamienia. Elewacje osadzone są na kamiennym cokole, podbudowanym od pd. i zach. schodami, narożniki zaakcentowane zdwojonymi pilastrami toskańskimi, podtrzymującymi wydatne belkowanie. Od pn. i wsch. elewacje częściowo przesłonięte zabudowaniami klasztoru. Elewację frontową, pd. rozplanowano jako trójosiową, z wejściem na osi, ramowanym dwoma wieżami, pomiędzy którymi rozpięto szczyt zamknięty od góry półkoliście, z wklęsłymi spływami po bokach. Wejście poprzedzono w przyziemiu siedmioosiowym podcieniem z tarasem na piętrze, ograniczonym balustradą, słupki której zaakcentowano figurami świętych.

Klasztor przylega do kościoła od strony wsch., wybudowany w formie trzech prostokątnych skrzydeł wokół czworobocznego wirydarza, rozbudowany od pn. o dodatkowe, dobudowane poprzecznie, prostokątne w rzucie skrzydło. Jego prosta, piętrowa, zwieńczona dachami dwuspadowymi, wymurowana z cegły i kamienia bryła, poza wydatnym, profilowanym gzymsem podokapowym pozbawiona jest dekoracji.

Dzwonnica usytuowana jest na pn.-zach. od kościoła, w niewielkiej odległości. Wybudowana została na rzucie kwadratu, o wysmukłej, prostopadłościennej, czterokondygnacyjnej bryle, nakrytej kopulastym hełmem zwieńczonym latarnią, wymurowana z kamienia. Ozdobiona jest pilastrowo - ramowymi podziałami elewacji, gzymsami międzykondygnacyjnymi i rozmieszczonymi w jednoosiowo oknami zakończonymi półkoliście.

Kaplica grobowa Tyszkowskich ulokowana na tyłach założenia, w jego pd. części, w sąsiedztwie cmentarza parafialnego. Wybudowana została na rzucie prostokąta, o narożach wzmocnionych przyporami, z niewielką, kwadratową w rzucie kruchtą od frontu, jako jednoprzestrzenna, z dwuprzęsłowym sklepieniem we wnętrzu, o prostopadłościennej bryle przekrytej dachem dwuspadowym z wieżyczką na sygnaturkę. Kaplicę wymurowano cegły, nietynkowanej na zewnątrz, dach pokryto blachą. Elewacja frontowa jest jednoosiowa, zwieńczona ogzymsowanym szczytem, podobnie jak w kruchcie, w której wejście w neogotyckim portalu z herbem Tyszkowskich powyżej, w szczycie oś zaakcentowano rozetą z czworolistnym wypełnieniem. W elewacjach bocznych rozmieszczono po dwa, ostrołukowo zamknięte od góry okna, powyżej których, pod okapem rozpięto arkadowy fryz.

Dom pielgrzyma, tzw. kamienica usytuowany jest na pd. od kościoła, wybudowany na planie wydłużonego prostokąta z pozornymi ryzalitami pośrodku dłuższych boków, trzytraktowy, z korytarzowym układem pomieszczeń. Częściowe podpiwniczenie prostopadłościennej bryły, nakrytej dachem czterospadowym wykorzystuje położenie na spadku terenu. Budynek wymurowano z cegły, dach pokryto blachą zakładkową. Jego elewacje rozplanowano osiowo, dłuższe, o osi podkreślonej pozornym ryzalitem zwieńczonym szczytem, zawierają dwa rzędy rytmicznie rozmieszczonych okien, krótsze są jednoosiowe, w elewacji pd. bez ozdób,. w pozostałych elewacjach w profilowanych obramieniach.

Zespół kaplic i kapliczek rozlokowany jest na stokach okolicznych wzgórz, liczy 41, zróżnicowanych wielkością, materiałem i rozwiązaniami przestrzennymi obiektów. Większość kaplic to niewielkie, wybudowane na rzucie prostokąta lub kwadratu obiekty, zazwyczaj zamknięte apsydą naprzeciw wejścia, o prostej bryle przekrytej dachem czterospadowym zwieńczonym latarnią, murowane z cegły, bądź drewniane.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Barbara Potera, OT NID w Rzeszowie, 29-05-2015 r.