XIV w. – do chwili obecnej stanowi za przyczyną cudownej, gotyckiej figury Matki Bożej Bolesnej jeden z ważniejszych ośrodków kultu maryjnego Podkarpacia. Pod względem architektonicznym wyróżnia go na tle barokowych kościołów imponująca, dwuwieżowa fasada parawanowa przy prezbiterium z 1 poł. XVIII w. Rangę artystyczną dopełnia zachowane z czasów budowy wyposażenie i wystrój malarski. Całość otoczona jest murami obronnymi oraz fosą, które podnoszą wartości historyczne, naukowe i krajobrazowe Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Jarosławiu.

Historia

Historia założenia jezuickiego Najświętszej Marii Panny w „polu za miastem” sięga XIV w. Jak głosi legenda, 20 sierpnia 1381 r. ukazała się pastuszkom na „drzewie płonej gruszy” figura Matki Bożej z Chrystusem na kolanach. W miejscu objawienia wzniesiona została drewniana kaplica, w której modlić się miała królowa Jadwiga, dziękując za zwycięstwo w bitwie pod Stubnem (1387 r.). Wkrótce wytrysnęło tam źródło, którego woda miała moc uzdrawiania. Pierwszy murowany kościół wzniesiony został po roku 1422 r.(?) przez Spytka I Jarosławskiego (wojewodę sandomierskiego, starostę Rusi). Po raz pierwszy kościół z kaplicą i cmentarzem potwierdzone są źródłowo w 1467 r. Z początkiem XVII w. o przejęcie kościoła zaczęli zabiegać jezuici, których do miasta sprowadziła w 1573 r. Zofia z Odrowążów Tarnowska. W 1629 r. uprosili właścicielkę miasta - córkę Zofii - Annę Ostrogską by proboszcz jarosławski Łukasz Rafałowicz przekazał im świątynię. Anna, przed śmiercią (1635 r.) ufundowała jeszcze jezuitom drewniany klasztor, który dał początek zamiejskiej rezydencji. Kontynuatorką jej dzieła była jej córka Anna Alojza, żona hetmana wielkiego koronnego Jana Karola Chodkiewicza, która zapisała jezuitom kilka wsi i wójtostwo na poczet murowanego klasztoru. Zbudowany on został w latach 1636-1638. Rezydencję przy kościele NMP „na polu” podniesiono w 1662 r. do rangi kolegium. Siedem lat później otworzono przy nim bursę muzyczną. W 1674 r. jezuici podjęli starania o jego rozbudowę i budowę nowych obwarowań. W latach 1677-1680 rozbudowano budynek kolegium (etap I). W 1686 r. rozpoczęto budowę fortyfikacji po stronie południowo-wschodniej. Z końcem XVII w. jezuici pozyskali nową donatorkę w osobie kasztelanowej krakowskiej Anny Potockiej, która zapisała znaczną sumę na budowę nowego kościoła. Istniejąca świątynia orientowana, jednonawowa, z długim, zamkniętym półkoliście prezbiterium z dwoma aneksami od północy oraz kwadratową nawą nie mieściła coraz liczniej przybywających pielgrzymów. Od 1696 r. rozpoczęły się prace budowlane, na podstawie umów z mistrzem murarskim Stefanem Flanderskim, a od 1701 r. krakowskim architektem Jakubem Solarim. W latach 1698-1709 zbudowano nawę z kaplicami i emporami, a w latach 1709-1713 prezbiterium z zakrystią, skarbcem i kruchtami. W międzyczasie, w 1707 r., pożar strawił wnętrze świątyni. Dzięki donacjom hetmanowej Elżbiety Sieniawskiej oraz bpa przemyskiego Aleksandra Fredy jezuici ukończyli budowę kościoła oraz wyposażyli go. W 1713 r. bp Konstanty Dubrawski konsekrował kościół. W 1728 r. z inicjatywy bpa Fredry rozpoczęły się prace przy wschodniej części kościoła. Dwuwieżowa fasada i obejście wokół prezbiterium sfinalizowane zostały jednak długo po śmierci Fredry, pomiędzy latami 1743-1768, według projektu jezuickiego architekta Pawła Giżyckiego. W 1755 r. odbyły się ośmiodniowe uroczystości koronacji cudownej figury Matki Bożej. Korony poświęcone przez papieża Benedykta XIII przywiózł z Rzymu Jakub Sobieski, syn króla Jana III Sobieskiego, już w 1732 r. Na okoliczność koronacji (ósmej z kolei po koronacji Matki Bożej Częstochowskiej) wybudowano pięć bram triumfalnych, z których jedna murowana, z gankami dla muzykantów, stanowi obecnie główną bramę wjazdową do założenia. W trakcie prac przy kościele jezuici kontynuowali budowę kolegium (1716-1726) oraz muru obronnego wokół kościoła. Mury te nie istnieją, a zachowany system kleszczowy od strony drogi wybudowany został w latach 1752-1755. W roku 1752 zbudowano również kaplicę nad cudownym źródłem zw. Studzienką. Cztery lata po kasacie zakonu jezuitów do Jarosławia przybyli z Bochni dominikanie. Czasowo klasztor zajęły wojska austriackie. Od 1884 r. do początku XX w. dominikanie przeprowadzili gruntowną restaurację kościoła pod kierunkiem arch. Adolfa Kuhna i arch. Tomasza Prylińskiego, przy dużym zaangażowaniu ówczesnego przeora o. Wincentego Podlewskiego. Prace objęły także wystrój malarski i wyposażenie. Krótko po likwidacji zniszczeń I wojny światowej klasztor zajęli Niemcy (już z końcem września 1939 r. zakonnicy zostali aresztowani). W czasie II wojny światowej kościół pełnił także rolę magazynu mąki. W 1966 r. świątynia wyniesiona została do rangi bazyliki mniejszej. W 1970 r. przy klasztorze erygowano parafię. Całe założenie klasztorne pozostaje pod opieką ojców dominikanów i stanowi prężnie działający ośrodek kultu maryjnego i życia religijnego. Od kilkunastu lat prowadzone są w kościele, klasztorze i otoczeniu prace remontowe i konserwatorskie.

Opis

Założenie klasztorne usytuowane jest przy trakcie z Krakowa do Przemyśla, na zachodnim przedmieściu Jarosławia, na niewielkim wzniesieniu opadającym ku zachodowi, ku potokowi Miła. Obejmuje ono kościół i budynek klasztorny otoczone murami obronnymi wraz z bramą wjazdową i murowanym ogrodzeniem, basteję oraz kaplicę nad cudownym źródłem. Kościół murowany jest z cegły, tynkowany, orientowany, w typie bazylikowym z pseudotranseptem oraz dwuwieżową fasadą od wschodu. Korpus nawowy pięcioprzęsłowy, przechodzący w dwuprzęsłowe prezbiterium połączony jest od zachodu z kruchtą. Na przedłużeniu naw bocznych występują dwie kaplice tworzące pseudotransept. Po bokach prezbiterium dobudowane są aneksy – skarbiec od pn. i zakrystia od pd. Ponad kaplicami naw bocznych oraz zakrystią i skarbcem występują empory. Od wschodu, prezbiterium ujęte jest parawanową wklęsło-wypukłą fasadą z dwiema, czworobocznymi, trójkondygnacjowymi wieżami. Pomiędzy nimi widoczna niższa ściana szczytowa prezbiterium oraz taras. Wieże zwieńczone są ażurowymi hełmami. Nawa i prezbiterium przekryte są wspólnym dachem dwuspadowym z sygnaturką ozdobioną herbem „Bończa” i inicjałami dobrodzieja świątyni: A.(leksander) A.(ntonius) F.(redro) D.(ei) G.(ratia) E.(piskopus) P.(remisliansis). Elewacje boczne ośmioosiowe, artykułowane są pilastrami i szkarpami. Nawy doświetlone są oknami metalowymi, wielokwaterowymi i mniejszymi półkolistymi, empory oknami drewnianymi, ościeżnicowymi. Skomunikowane są one z otoczeniem poprzez wejścia w osi pseudotransepu. Wnętrze przesklepione kolebą z lunetami, otwarte jest do kaplic arkadami. Ściany nawy rozczłonkowane pilastrami, a empory nad kaplicami zamknięte drewnianymi, ażurowymi, ozdobnymi kratkami. Wnętrze świątyni ozdobione jest bogatą dekoracją malarską pędzla Józefa Rossiego, Adama Swacha, Zygmunta Schoenhofa, Joachima Ornanusa (?) oraz innych. Wyposażenie stanowią ołtarz główny z warsztatu Jerzego Hankisa (1713 r.) z gotycką rzeźbą Piety pośrodku retabulum (k. XIV w.), zespół ołtarzy bocznych z 1 poł. XVIII i k. XIX w. (m.in. Thomasa Huttera i Konrada Kutschenreitera), ambona  (1787 r.), organy (z fabryki braci Rieger, 1896 r). Na uwagę zasługuje również barokowe, kompleksowe wyposażenie zakrystii wraz z wystrojem malarskim z lat 30. XVIII w. Kościół połączony jest z klasztorem korytarzem biegnącym od zakrystii ku południowi.

Klasztor murowany jest z cegły, tynkowany, założony na rzucie zbliżonym do litery L i złożony z dwóch skrzydeł, wschodniego dwukondygnacjowego i zryzalitowanego południowego, trójkondygnacyjnego. W korytarzach występują sklepienia kolebkowe z lunetami, w większych pomieszczeniach krzyżowe, w celach stropy płaskie. Budynek kryty jest dachami dwuspadowymi. Elewacje rozczłonkowane są gzymsami międzykondygnacyjnymi, pilastrami gładkimi i boniowanymi. Wokół okien występują opaski z wysuniętym gzymsem w nadprożu. We wnętrzu skrzydła wschodniego uwagę zwracają malowidła Adama Swacha z 1731 r. z portretami właścicieli miasta i donatorów założenia klasztornego oraz scenami z dziejów cudownej figury i kościoła.

Mury obronne otaczają kościół i klasztor od strony wschodniej, północnej i zachodniej. Murowane są z cegły, o wątku nieregularnym, w systemie kleszczowym. Od strony dziedzińca, prawie na całym obwodzie, są rozczłonkowane arkadowaniem i tynkowane. Korona murów kryta jest dachówką. Zachodni i północny front z otworami strzelniczymi wsparty jest przyporami. Od północy występuje fosa. W partii zachodniej znajduje się furtka ze schodami wiodącymi ku kaplicy Studziennej oraz brama gospodarcza; w partii wschodniej brama wjazdowa.

Brama wjazdowa murowana jest z cegły, tynkowana, na wzór łuku triumfalnego, z gankami po bokach dla muzykantów. Zwieńczona trójkątnym szczytem i ozdobiona rzeźbami otwiera widok na okazałą, wschodnią fasadę kościoła.

Mur ogrodzeniowy otacza południową część założenia klasztornego, murowany jest z cegły, tynkowany, kryty dachówką. We wschodniej jego części występuje brama wjazdowa (gospodarcza).

Kaplica „Nad źródłem” zw. Studzienką usytuowana jest za murami, od strony zachodniej, przy drodze w kierunku do Pawłosiowa. Murowana jest z cegły, tynkowana, na rzucie ośmioboku, jako jednokondynacjowa, kryta kopułą. W wnętrzu ozdobiona jest malowidłami z opisami cudownych uzdrowień oraz ołtarzykiem z kopią cudownej figury (Józef Kulesza, 1865 r.).

Basteja (?) położona jest na południe od wschodniego narożnika klasztoru, murowana z cegły, na rzucie koła przechodzącego w górnej partii w ośmiobok, z wejściem od zachodu. Jednokondygnacjowe wnętrze zamknięte stropem płaskim, kryte jest dachem namiotowym. Prawdopodobnie w partii przyziemia stanowi pozostałość po najstarszym fragmencie systemu obronnego.

Dostęp do zabytku ograniczony. Możliwość zwiedzania wnętrza kościoła po wcześniejszym kontakcie telefonicznym.

Oprac. Jadwiga Stęchły, OT NID w Rzeszowie, 05.09.2016 r.