Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół klasztorny Paulinów - Zabytek.pl

zespół klasztorny Paulinów


klasztor 1. poł. XVIII w. Leśna Podlaska

Adres
Leśna Podlaska

Lokalizacja
woj. lubelskie, pow. bialski, gm. Leśna Podlaska

Barokowy zespół klasztorny Paulinów wzniesiony na terenie dawnego miejsca obronnego, z kościołem należącym do grupy późnobarokowych kościołów o światłocieniowych, „falujących” fasadach, proj.

arch. Wincentego Rachettiego. Obecnie jest to najważniejszy obok Kodnia ośrodek kultu maryjnego na Podlasiu zw. „Podlaską Częstochową”. Zespół sakralny wraz z przylegającym do niego zespołem szkolnym, wzniesionym w XIX/XX w. przez mniszki prawosławne, stanowi całość kompozycyjną dominującą w miejscowym krajobrazie.

Historia

Wieś Leśna wzmiankowana od pocz. XVII w., powstała w miejscu obronnym z XIII-XIV w. zw. Kamionką. Była to własność szlachecka należąca kolejno do: Połubińskich, Dembińskich, Koniecpolskich, od 1625 Mikołaja Firleja, następnie Adama Warszyckiego, a przed 1676 Pawła Michałowskiego, skarbnika orszańskiego, fundatora (1686) pierwszego drewnianego kościoła, wzniesionego dla umieszczenia płaskorzeźbionego w kamieniu wizerunku Matki Boskiej z Dzieciątkiem, wg podania znalezionego w 1683 przez pastuszków na gruszy, a w r. 1700 uznanego za cudowny przez bpa łuckiego Franciszka Prażmowskiego.

Zespół sakralny został wzniesiony na terenie tzw. „Okopów Krzyżackich” (zw. też „Okopami Leśniańskimi), reliktów założenia obronnego z fosą zapewne z XVI-XVII wieku. W 1718 r. obok kościoła wybudowano kaplicę (zw. kaplicą Zjawienia), do której przeniesiono cudowny wizerunek. W 1720 rozpoczęto budowę murowanego kościoła, przerwaną z braku funduszy i podjętą ponownie przez Paulinów sprowadzonych z Częstochowy w r. 1727. Obecny kościół zbudowany w l. 1730-1738 i 1750-1752, wg proj. warszawskiego arch. Wincentego Rachettiego (wzorowany zapewne na kościele Św. Ducha w Warszawie), z późniejszą fasadą nawiązującą do warszawskiego kościoła ss. Wizytek (proj. Karola Baya). Pierwszy drewniany budynek klasztoru przed poł. XIX w. zastąpiono murowanym (tzw. klasztor I), w pobliżu którego wzniesiono dom pielgrzyma. Brama przed fasadą kościoła (z poł. XVIII w., odnowiona w 1843) została wtopiona we fragmenty muru obronnego przy fosie (zapewne XVII w.), do którego w XIX i XX w. dowiązano kolejne części ogrodzenia.

Po kasacie zakonu Paulinów kościół zamieniono na par., a od 1875 na cerkiew (cudowny wizerunek wywieziono już wcześniej do Łomży, a wyposażenie do Janowa Podlaskiego i Warszawy). W l. 1879-1881 przebudowano wnętrze kościoła, obniżono wieże i zwieńczono dach pięcioma kopułami. W 1884 cerkiew i klasztor przekazano mniszkom prawosławnym, które zrealizowały w Leśnej szereg nowych inwestycji: ok. 1880 wzniesiono nowy budynek (tzw. klasztor II), po 1889 przebudowano stary klasztor (tzw. I) i dodano do niego kaplicę, na pocz. XX w. przebudowano dom pielgrzyma i włączono do zespołu klasztornego. Na przełomie XIX i XX w. powstał kompleks szkolny z internatami prowadzony przez mniszki (por. Zespół szkolny). Leśna stała się ważnym centrum życia monastycznego i sanktuarium prawosławnym.

W 1915 r. mniszki opuściły Leśną, zespół klasztorny został zdewastowany przez stacjonujące wojska niemieckie. W 1919 r. Paulini ponownie objęli parafię i przystąpili do remontu świątyni, przywracając częściowo jej pierwotny wygląd i wyposażenie. W l. 1923-1925 wymieniono więźbę dachową i rozebrano kopuły, w 1927 wg proj. arch. Adolfa Szyszko przebudowano szczyt fasady, w 1928 klasztor połączono galerią z kościołem, a w l. 1937-1940 podwyższono wieżę pn.-wsch. (druga zachowała kopułę cerkiewną). Cudowny wizerunek MB powrócił w r. 1927. Kościół i budynki klasztorne były gruntownie remontowane w l. 70. XX w., na pocz. XXI w. (remont wnętrza kościoła) oraz w l. 2016-2017.

Opis

Zespół klasztorny Paulinów usytuowany jest na zach. krańcu wsi, u zbiegu dróg lokalnych, od wsch. otoczony pozostałościami fosy, od pd. sąsiaduje z systemem stawów na rz. Klukówce, od zach. z d. ogrodem, a od pn. z d. prawosławnym kompleksem szkolnym. W skład zespołu oprócz kościoła wchodzi kaplica, dwa budynki klasztorne, dom pielgrzyma i pozostałości muru obronnego i ogrodzeniowego z bramą.

Kościół późnobarokowy, prezbiterium zwrócony na pn. zach. Bazylikowy, o kwadratowym, trójprzęsłowym, trójnawowym korpusie stykającym się w narożach z kwadratowymi wieżami flankującymi fasadę. Prezbiterium dwuprzęsłowe, szerokością i wysokością równe nawie głównej, zamknięte półkoliście wewnątrz i trójbocznie od zewnątrz; po bokach prezbiterium zakrystia i skarbiec (z lektoriami na piętrach) równe wysokością i szerokością nawom bocznym. Kościół murowany z cegły, otynkowany. Nawa główna i prezbiterium nakryte dachami dwuspadowymi, nawy boczne, zakrystia i skarbiec – wspólnymi dachami pulpitowymi. Na wieży pd.-zach. hełm (z czasu przebudowy na cerkiew) ujęty z czterech stron wolutami i zwieńczony cebulastą banią z krzyżem; na wieży pn.-wsch. wielokondygnacyjny hełm neobarokowy. Dachy i hełmy pokryte blachą miedzianą. W nawie głównej i prezbiterium sklepienie kolebkowe na gurtach z lunetami; w nawach bocznych sklepienia krzyżowe. Nawa główna i boczne skomunikowane arkadami rozpiętymi pomiędzy filarami, na które nałożone pary pilastrów kompozytowych podtrzymujących obiegające całe wnętrze, wyłamujące się belkowanie. Chór muzyczny wybrzuszony, wsparty na trzech arkadach filarowych. Fasada rozbudowana, o charakterze kulisowym i dużych walorach światłocieniowych, z dwiema silnie wysuniętymi wieżami: od pd. dwukondygnacyjną, od pn. trzykondygnacyjną. Część środkowa fasady dwukondygnacyjna, trójosiowa, zwieńczona trójkątnym szczytem, ujęta spływami wolutowymi łączącymi ją z szerszą dolną kondygnacją. Kondygnacje rozdzielone belkowaniem, artykułowane kolumnami – toskańskimi w dolnej, a kompozytowymi w górnej kondygnacji – ujmującymi wypukłe odcinki muru fasady oraz zaokrąglone naroża wież. Otwory drzwiowe, okienne i blendy w dolnej kondygnacji prostokątne, zwieńczone półkolistymi przyczółkami; wyżej zamknięte półkoliście. Nad portalem uszkowa płycina z hierogramem Marii, powyżej wysokie okno ze ślepą balustradą, a po bokach nisze figurami św.św. Piotra i Pawła; w szczycie nisza z figurą MB Niepokalanie Poczętej. Elewacje boczne podzielone pilastrami toskańskimi i zwieńczone uproszczonym belkowaniem. Wystrój i wyposażenie częściowo odzyskane oryginalne, w części wykonane na wzór dawnego. Ołtarz główny zrekonstruowany współcześnie z wykorzystaniem rzeźb późnobarokowych; w polu głównym cudowny wizerunek Matki Boskiej Leśniańskiej.

Kaplica (zw. Kaplicą Zjawienia), barokowa. Wzniesiona na planie kwadratu, dwuprzęsłowa, z nieco niższym prezbiterium i nowszą parterową zakrystią. Murowana z cegły, otynkowana o wnętrzu sklepionym kolebką z lunetami i krzyżowo. Elewacje dwukondygnacyjne, podzielone gzymsem kordonowym i zwieńczone uproszczonym belkowaniem; naroża elewacji frontowej opilastrowane. Portal ujęty toskańskimi pilastrami wspierającymi odcinek belkowania i trójkątny przyczółek.

Klasztor I klasycystyczny, usytuowany pomiędzy (późniejszym) klasztorem II i internatem d. zespołu szkolnego. Zbudowany na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, podpiwniczony, z późniejszą kaplicą od zach. Murowany z cegły i otynkowany, nakryty dachem czteropołaciowym pod blachą, Układ wnętrza przekształcony, dwutraktowy. Fasada ośmioosiowa, podzielona rozsuniętymi gzymsami kordonowymi i zakończona profilowanym gzymsem wieńczącym, parter boniowany, otwory okienne i drzwiowy prostokątne w profilowanych opaskach.

Klasztor II wzniesiony na rzucie prostokąta załamującego od pd., gdzie powiązany współczesnym łącznikiem z domem pielgrzyma, a od wsch. skomunikowany z kościołem galerią wspartą na arkadzie. Dwukondygnacyjny, podpiwniczony. Murowany z cegły, otynkowany, nakryty dachem dwuspadowym pod blachą, z facjatkami. Elewacje ożywione gzymsami kordonowymi i wieńczącymi.

Dom pielgrzyma położony na pd. krańcu kompleksu klasztornego. Wzniesiony na planie prostokąta, parterowy, podpiwniczony, z piętrową częścią środkową w formie okazałych facjat w dłuższych połaciach dwuspadowego dachu. Murowany z cegły, otynkowany. Elewacje gładkie, z wąskim gzymsem wieńczącym

Od frontu zachowane relikty fortyfikacji ziemnych i ceglanych murów obronnych (XVII w.) z otworami strzelniczymi, do których dowiązane ogrodzenie z XIX w. Na osi fasady kościoła brama barokowa, trójprzęsłowa, z wyższą częścią środkową zwieńczoną szczytem zamkniętym łukiem odcinkowym.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

opr. Bożena Stanek-Lebioda, OT NID w Lublinie, 28-02-2018 r.

Rodzaj: klasztor

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_06_ZE.493, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_06_ZE.26767