Miasto ulokowano u stóp wzgórza zamkowego, dominującego w miejscowym krajobrazie. Pocięty głębokimi dolinami potoków, mocno pofałdowany, pagórkowaty teren wokół jest zagospodarowany rolniczo. Tradycyjne rozłogi pól przeplatają się z kompleksami leśnymi. Krajobraz jest harmonijny i cenny ze względów przyrodniczych. Zachował wiele elementów krajobrazu doby barku, co przesądziło o uznaniu go w roku 2020 za Pomnik Historii. Niestety, wpis do rejestru nie objął cmentarza żydowskiego i terenu zamkowych ogrodów. Poza obszarem wpisu pozostał także dawny Sąd Grodzki. 

Historia

W 1242 osada zwana Wisnicze została nadana przez Gryfitów klasztorowi benedyktynek w Staniątkach. Od XIV do XVI w. była własnością Kmitów, a w XVII w. – Lubomirskich. W 1616 Lubomirscy lokowali miasto na prawie magdeburskim. W latach 1618–1621 wojewoda krakowski Stanisław Lubomirski ufundował kościół parafialny, według projektu Macieja Trapoli. W latach 1622–1634 wystawiono zespół klasztorny Karmelitów Bosych, według projektu Trapoli i z fundacji wojewody Stanisława. Klasztor otoczony był podobnymi umocnieniami, co wiśnicki zamek i wraz z nim tworzył sprzężony system obwarowań, zdolny wspierać się ogniem dział w chwilach zagrożenia. Na rynku stanął wczesnobarokowy ratusz, wzniesiony ok. 1620 przez Trapolę, nadbudowany i przekształcony w XIX w. Uruchomienie w 1855 kolei żelaznej na trasie Kraków- Dębica, wzmocniło pozycję Bochni, jako ośrodka handlu tranzytowego. Dawny trakt handlowy wiodący przez Nowy Wiśnicz stracił rację bytu. Miasto podupadło w wyniku tragicznego pożaru w 1863. Migracja mieszkańców do pobliskiej Bochni spowodowała powolny upadek Nowego Wiśnicza. W 1934 utracił prawa miejskie, które odzyskał dopiero w 1996.

Opis

W 1616 Zygmunt III Waza zezwolił Stanisławowi Lubomirskiemu na założenie w pobliżu zamku, na gruntach należących wcześniej do Starego Wiśnicza i wsi Rogozie (dawna nazwa Starego Wiśnicza), miasta Nowy Wiśnicz. Lubomirscy lokowali miasto na prawie magdeburskim. Wiśnicz miał prawo składu wina, miedzi i żelaza sprowadzanych z Węgier, zwolnienie od wszelkich opłat celnych, prawo cotygodniowych targów, urządzania trzech dorocznych jarmarków oraz prawo składu dla ruchu handlowego z Węgrami. Przywileje te pozwoliły na ściągnięcie do miasta całej rzeszy aktywnych kupców, na czele z ruchliwą grupą Żydów. Akt fundacyjny zezwalał na osiedlanie się ludzi „wszelkiej conditiej”, co świadczy o chęci szybkiego zasiedlenia miasta. Zapoczątkowało to okres świetności Wiśnicza. Dawny wygląd Nowego Wiśnicza podziwiać można, jedynie na rysunkach Jana Matejki (publikowanych w „Tygodniku Ilustrowanym” z 1865).

Z czasów lokacji zachował się układ urbanistyczny z czworobocznym rynkiem i ulicami wybiegającymi z narożników. Nowy Wiśnicz miał się stać ośrodkiem administracyjnym i handlowym obszernych dóbr Lubomirskiego w Małopolsce. Wytyczeniem ulic Nowego Wiśnicza, rynku i działek mieszczańskich zajął się Maciej Trapola, nadworny architekt Stanisława Lubomirskiego. Miasto wpisano w kwadrat o bokach około 500x550 m, pośrodku zlokalizowano plac rynkowy o wymiarach 150x152 m, stanowiący centrum układu. Od rynku odchodziło 7 ulic i naroży, m.in. dwie główne: Bocheńska- biegnąca w stronę gościńca do Bochni i Zamkowa lub Grodzka- prowadząca w kierunku zamku. W pierzei wschodniej osiowo wyprowadzono uliczkę w kierunku kościoła. Zabytkowa zabudowa mieszkalna skupiona jest wokół rynku i przylegających ulic. Na uwagę zasługują pojedyncze domy, np. Rynek 13. Dom jest reliktem ocalałym z pożaru w 1863. Podobnie przebudowany ratusz. Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, z ok. 1620, manierystyczny, wczesnobarokowy, wzniesiony według projektu Macieja Trapoli (od 1613 pozostającego w służbie Lubomirskich), ufundowany w latach 1618–1621 przez Stanisława Lubomirskiego; orientowany, murowany. Kościół ten był pierwszą z pobożnych fundacji Lubomirskich w tym miejscu. Wyposażenie wnętrza jednolite, barokowe, z XVII w. (na stallach malowana data: 1671). Plebania pochodzi z pierwszej połowy XVII w., barokowa, murowana, piętrowa; ogrodzenie kościoła z XVII w., również barokowe. Na skraju miasteczka powstał Zakład Ubogich (przytułek-szpital), założony w 1641 r.

Charakterystycznym elementem są liczne figury i kapliczki, m.in.: kapliczka z XVIII/XIX w., drewniana, z figurą św. Jana Nepomucena; kolumna z krzyżem, z 1646; figury: Serce Jezusowe, 1849; Matka Boska z Dzieciątkiem, 1876; św. Florian na postumencie, ok. 1879; Matka Boska z Dzieciątkiem, 1894; Serce Najświętszej Maryi Panny, 1947; posąg Chrystusa na kolumnie, 1840; św. Anna Samotrzecia i Chrystus u Słupa, pierwsza połowa XIX w.; krucyfiks we wnęce na ścianie dawnego szpitala ubogich, XVII–XVIII w. (?).

Obiekt dostępny.

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 14 III 2016 r.