Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

Nowy Wiśnicz – zespół architektoniczno-krajobrazowy - Zabytek.pl

galeria zdjęć obiektu Nowy Wiśnicz – zespół architektoniczno-krajobrazowy

Nowy Wiśnicz – zespół architektoniczno-krajobrazowy

Pomnik Historii 1616-1641 Nowy Wiśnicz

Adres
Nowy Wiśnicz

Lokalizacja
woj. małopolskie, pow. bocheński, gm. Nowy Wiśnicz - miasto

Zespół architektoniczno-krajobrazowy Nowego Wiśnicza  został uznany za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2020 roku.

Wartość i znaczenie zabytku

Zespół architektoniczno-krajobrazowy w Nowym Wiśniczu to unikatowy komponowany krajobraz doby baroku będący wielowątkowym zabytkiem o szczególnym znaczeniu dla polskiej kultury i dziedzictwa dokumentującym czasy świetności Rzeczypospolitej XVII stulecia. O jego wyjątkowej pozycji świadczą autentyczność, wysoki poziom artystyczny realizacji architektonicznych, jakość i skala kompozycji, związek z wybitnymi osobami z historii Polski oraz walory krajobrazowe. Wiśnicz należy do niewielu miejsc o zachowanej dyspozycji przestrzennej uformowanej w XVII w.

Wieloczłonowa kompozycja wiśnickiego zespołu wykreowanego i ufundowanego przez Stanisława Lubomirskiego – wojewodę i starostę krakowskiego - jest odzwierciedleniem politycznego i ekonomicznego znaczenia możnowładztwa w nowożytnej Polsce. Rozmach, poziom artystyczny i trafne wpisanie fundacji w otaczający krajobraz dawały najlepsze świadectwo potęgi i roli Lubomirskiego w kraju. Na to głęboko przemyślane założenie składają się trzy główne komponenty powiązane ze sobą funkcyjnie, kompozycyjnie oraz ideologicznie, powstałe lub rozbudowane z inicjatywy Lubomirskiego oraz jego potomków: zamek – klasztor – miasto. Zamek jest przykładem recepcji wzoru rezydencji obronnej w typie palazzo in fortezza. Podobnie jak klasztor należy do najcenniejszych zabytków nowożytnej architektury obronnej w Polsce.

Historia

Krajobraz kulturowy Pogórza Wiśnickiego związany jest z zamkiem strzegącym odnogi szlaku handlowego z Krakowa na Spisz i Węgry. Osada zwana Wiśniczem wzmiankowana była już w 1242 r. Początkowo należała do Gryfitów, a ok. połowy XIV w. - Kmitów. Po raz pierwszy istnienie zamku odnotowały źródła w latach 1396–1397. Pod koniec XVI w. dobra wiśnickie nabył Sebastian Lubomirski (ok. 1546–1613), a jego syn – Stanisław (1583–1649) - z rozmachem wykreował w Wiśniczu świat będący obrazem ówczesnej myśli o wartościach uniwersalnych (sarmacka triada Bóg - pan - poddani). Lubomirski przebudował dawny gotycko-renesansowy zamek Kmitów w barokową rezydencję, na sąsiednim wzgórzu ufundował klasztor karmelitów, a niżej kazał wytyczyć i zbudować miasto.

Zamek wiśnicki ma gotycką genezę. Po raz pierwszy istnienie castrum nad doliną Leksandrówki źródła odnotowały w latach 1396–1397. Fundatorem zamku był najpewniej Jan Kmita Stary, a czasy świetności budowli przypadły na rządy ostatniego z rodu - Piotra V Kmity (1477–1553), postaci wybitnej, jednego z sygnatariuszy traktatu krakowskiego, zwanego hołdem pruskim. Po 1516 przeprowadził on generalną przebudowę siedziby w duchu renesansu. Po jego śmierci, klucz wiśnicki nabył Sebastian Lubomirski (ok. 1546–1613). Jego syn, Stanisław urodził się w 1593 r., a do chrztu trzymał go Stefan Batory. W wieku 21 lat, w roku 1604 rozpoczął karierę polityczną. W trudnych dla Rzeczypospolitej latach stał wiernie po stronie Zygmunta III Wazy. Walczył pod Kircholmem. Ważnym punktem jego biografii była bitwa pod Chocimiem w 1621 r., kiedy to Jan Karol Chodkiewicz zmarł, a dowództwo trafiło w jego ręce. Lubomirski prowadził także zakończone pokojem rokowania z Turcją. Wrócił z Podola w aurze triumfatora. Otrzymał liczne tytuły i stanowiska: marszałka Trybunału Głównego Koronnego, wojewody ruskiego, wojewody krakowskiego, starosty generalnego krakowskiego. Proporcjonalnie rosła jego siła ekonomiczna, mógł więc swobodnie myśleć o modernizacji Wiśnicza (w latach 1615–1621 dokonał gruntownej przebudowy i ufortyfikowania zamku).

Podczas wojny ze Szwecją zamek ocalał dzięki mediacjom Lubomirskich, splądrowane zostały natomiast miasto i klasztor. Przez kolejne stulecia dobra wiśnickie pozostawały we władaniu najzamożniejszych polskich rodów (Lubomirscy, Sanguszkowie, Potoccy, Zamoyscy). W 1899 r. zamek stał się własnością Banku Hipotecznego we Lwowie, a w 1901 r. odkupili go Lubomirscy, którzy na potrzebę ratowania historycznej siedziby powołali Zrzeszenie Rodowe Lubomirskich. Po II wojnie światowej zamek przeszedł w ręce Skarbu Państwa i od dziesięcioleci jest miejscem prac rewaloryzacyjnych.

Klasztor był wotum Lubomirskiego za zwycięstwo pod Chocimiem w 1621 r., a kościół klasztorny pw. św. Józefa i Zaślubin N.P. Marii zbudowano z przeznaczeniem na rodowego mauzoleum. Projektantem założenia mógł być Andrea Spezza, nadworny budowniczy Lubomirskich. W 1783 r. klasztor zamknięto na mocy rozporządzenia gubernatora Galicji. Zaborca wywiózł skarbiec, a dobra ziemskie przejął na tzw. fundusz religijny. W 1788 r. władze przekształciły większość opustoszałego kompleksu w więzienie. W latach 1942-44 Niemcy rozebrali częściowo kościół poklasztorny pozbawiając okolicę głównej dominanty. Całość otaczają fortyfikacje w kształcie ośmioramiennej gwiazdy, znanej z herbu zgromadzenia. Choć pozbawiony malowniczej sylwety kościoła i przekształcony w więzienie, klasztor nadal efektownie dominuje w rozległym krajobrazie.

Fundacja Lubomirskiego stanowi zwieńczenie wyraźnego cyklu urbanizacyjnego w Rzeczpospolitej (od połowy XVII do początku XIX wieku nie podejmowano już poważniejszych lokacji miejskich). Miasto, założone na prawie magdeburskim, na mocy przywileju Zygmunta III z 1616 r, zajęło teren na południowy wschód od zamku, opadający tarasowo w kierunku rzeki. Wytyczeniem ulic, rynku i działek mieszczańskich zajął się Maciej Trapola, nadworny architekt Lubomirskiego. Wiśnicz nie powrócił do dawnej świetności po splądrowaniu przez żołnierzy szwedzkich. Od tej pory miasto traciło swoje znaczenie. Nowy Wiśnicz, najpierw konglomerat różnojęzycznych kupców, rzemieślników i artystów, ponadlokalny ośrodek handlu prowadzonego pod ochroną zamku, z czasem przeobraził się w jeden z najciekawszych małopolskich sztetli. Uruchomienie w 1855 r. kolei wzmocniło pozycję Bochni, a obniżyło rangę Nowego Wiśnicza. Trakt handlowy stracił rację bytu; na dodatek przez miasto przeszły trzy epidemie cholery, a tragiczny pożar z 3 VII 1863 zniszczył starą zabudowę. Spłonęły dachy bóżnicy, ratusza, wiśnickiej fary, niemal 400 drewnianych domów oraz folwark na Podzamczu. Po pożarze miasto odbudowało się stosunkowo szybko, choć część ludności przeniosła się do Bochni.

Opis

Zamek jest przykładem recepcji wzoru rezydencji obronnej w typie palazzo in fortezza. Zabudowania zamku to efekt kilku faz rozwojowych. Założony został na planie czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem, z czterema basztami w narożach. Od północno-wschodniej strony znajduje się kaplica Lubomirskich z kryptą grobową, a od południowo-wschodniej - tzw. Kmitówka – pierwotnie budowla wolnostojąca. Wystrój wnętrz obejmuje barokowe portale, obramowania okienne, pozostałości dekoracji stiukowej i polichromii. Zamek otoczony jest fortyfikacjami w formie pięcioboku z bastionami w narożnikach i z bramą wjazdową z początków XVII w. Do początków XIX w. był zamieszkany, a od końca stulecia powolnie i bez przekonania restaurowany. W kaplicy i w wieży płn.- zach. zachowały się stiuki Jana Chrzciciela Falconiego.

Pod budowę obronnego klasztoru Karmelitów Bosych oddano część ogrodów południowych na najwyższym wzniesieniu w Wiśniczu. Klasztor skupiony był wokół trzech dziedzińców. Otoczono go fortyfikacjami nowowłoskimi typu kleszczowo-bastionowego. Całość ma kształt ośmioramiennej gwiazdy (na skutek późniejszych przebudów, miejscami lekko zatarty). Wzniesione przed 1640 r. umocnienia składały się z czterech pięciokątnych bastionów i czterech bastionów trójkątnych. Istnieje domniemanie, że ich budową kierował Krzysztof Mieroszewski. W razie potrzeby, ogniem dział klasztor mógł wspierać zamek oraz chronić położone w dolinie miasto.

Zachowany układ urbanistyczny i skala, mimo zmian w substancji, dają wyobrażenie o charakterze staropolskiego miasta lokacyjnego. Wprawdzie Wiśnicz w XIX w. padł ofiarą rozległego pożaru, ale zachował wiele ze swych zabytków oraz czytelny układ urbanistyczny z czasów lokacji, z czworobocznym rynkiem i ulicami wybiegającymi z narożników. Utracone wówczas ciekawe formy drewnianych domów z podcieniami przetrwały w twórczości Jana Matejki. W rynku stoi ratusz wzniesiony ok. 1620 przez Macieja Trapolę, przekształcany w XIX w.; murowany, piętrowy, z wczesnobarokowymi portalami i obramieniem okien. W pierzejach rynku ocalały domy z XVII i XVIII w. Pomiędzy rynkiem a doliną Leksandrówki ulokowano orientowany kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z lat 1618–1621. Kościół ten jest jednym z ciekawszych w Polsce przykładów recepcji wzorów włoskich. Zabytkowa plebania z fundacji Lubomirskich, wybudowana w latach 1616–1621 to budowla murowana, piętrowa, podpiwniczona, wzniesiona na planie prostokąta. Jednotraktowy układ sklepionych pomieszczeń, z wielką sienią na osi, nawiązuje do układu szlacheckiego dworu. Elewacja południowa z płytkim ryzalitem ma dwukondygnacyjną, trójprzęsłową, otwartą loggię. Przetrwał także budynek zakładu ubogich (szpital), ufundowany przez Stanisława Lubomirskiego w 1641 r.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Rodzaj: dzieło architektury i budownictwa

Forma ochrony: Pomnik Historii

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_PH.15687