Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół d. katedry greckokatolickiej - Zabytek.pl

zespół d. katedry greckokatolickiej


kościół XVII - XIX Chełm

Adres
Chełm, Lubelska 2

Lokalizacja
woj. lubelskie, pow. Chełm, gm. Chełm

Zespół d.Katedry biskupów unickich, należy do największych na Lubelszczyźnie.

Dawna Katedra projektu czołowego architekta doby baroku na Lubelszczyźnie – P. A. Fontany jest jedną z największych świątyń regionu, o monumentalnej późnobarokowej dwuwieżowej strukturze w układzie krzyża łacińskiego (w typie zachodnim). Całe założenie jest cennym przykładem harmonijnej rozbudowy na przestrzeni wieków oraz łączenia walorów architektonicznych z ukształtowaniem terenu i jego zielenią.

Historia obiektu

Wzgórze Chełmskie zasiedlone zostało już w XIII w.za czasów księcia Daniela Romanowicza, który ulokował na nim gród i przeniósł tam stolicę Rusi Halickiej. W najwyższym punkcie wzgórza zwanym Wysoką Górką zbudował zespół rezydencjonalno-sakralny, który był jego główną siedzibą. Wg przekazów Daniel Halicki ulokował w pobliżu cztery świątynie, w tym cerkiew katedralną Bogarodzicy, która znajdowała się w miejscu obecnej katedry. Tam też został pochowany książę Daniel i jego potomkowie. Katedra była również miejscem pielgrzymek ludności z całej Rzeczypospolitej za sprawą znajdującej się w niej Ikony Matki Bożej, zwanej Chełmską, będącej obiektem kultu.

Zamek księcia Daniela z czasem został rozbudowany na całą górę Chełmską. Były to w większości drewniane umocnienia na kamiennych fundamentach. Po śmierci Daniela Romanowicza Chełm utracił na znaczeniu jako ośrodek miejski, pozostał jednak stolicą biskupstwa prawosławnego i celem pielgrzymek. W 1596 roku, po podpisaniu unii brzeskiej cerkiew Bogurodzicy stała się katedrą unicką. W późniejszych latach do rozbudowy założenia przyczynili się szczególnie bp Metodiusz Terlecki i bp Józef Lewicki. Terlecki w latach 1640-1649 wzniósł w pobliżu klasztor bazylianów.

W XVII w. rozebrany został zamek a w miejscu jego umocnień powstały nowe zabudowania. Jedną z niewielu pozostałości umocnień zamku jest brama Uściługska. Pierwotnie drewniana, w 1616 roku zastąpiona murowaną, później zniszczona w wyniku najazdów została odbudowana na przełomie XVII i XVIII w. w formie barokowej. Inną pozostałością zamku jest podziemna część studni dolnego zamku znajdująca się na tyłach klasztoru.

W latach 1711-1730 z inicjatywy bpa Józefa Lewickiego po południowej stronie katedry został wzniesiony pałac biskupów unickich. Rozbudowany w XIX w. o skrzydło wschodnie i restaurowany zyskał cechy klasycystyczne, tworzy wraz z budynkami gospodarczymi powstałymi w XVII/XVIII w. i bramą Uściługską ciąg budynków otaczający od południa i wschodu katedrę.

Po śmierci Lewickiego biskupem został Felicjan Wołodkiewicz, który nakazał rozebranie zniszczonej już cerkwi i budowę nowego, większego obiektu, który nawiązywał do architektury zachodniej. W latach 1735 – 1756 powstała nowa katedra wg. projektu Pawła Fontany. Wewnątrz świątyni nie znalazł się ikonostas, a na wzór kościołów obrządku łacińskiego umieszczono m.in. chór muzyczny, konfesjonały i ołtarze. Elewacje zostały wykonane w stylu późnego baroku rzymskiego.

Na początku XIX w. nieopodal pałacu zbudowany został niewielki dworkowy, klasycystyczny budynek szpitala tzw. ochronka . Również w XIX w. na zachodnim stoku wzgórza został utworzony park, jednak największe zmiany na wzgórzu zaszły po roku 1875 w którym władze carskie zlikwidowały chełmską diecezję unicką. W związku z tym działaniem rozpoczęła się przebudowa zespołu katedralnego na styl bizantyjsko-cerkiewny. Największe zmiany zaszły w samej katedrze, w której wprowadzono m.in. dekoracje w postaci tzw. oślich grzbietów i cebulaste hełmy wież. W tym też czasie powstała wolnostojąca dzwonnica dopasowana charakterem do architektury katedry.

Pod koniec XIX w. pomiędzy szpitalem a pałacem zbudowana została kostnica a za bramą Uściługską mała kapliczka. W roku 1904 obok klasztoru bazylianów powstał budynek Chełmskiego Prawosławnego Bractwa Bogarodzicy, które miało za zadanie rusyfikację ziemi chełmskiej. W budynku mieściło się również Muzeum Cerkiewno-Archeologiczne.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zespół przejęli katolicy, którzy od razu rozpoczęli usuwanie elementów bizantyjsko-cerkiewnych i przywracanie pierwotnego wyglądu katedry i pozostałych budynków. W planach było również wyburzenie dzwonnicy, jednak zrezygnowano z tego pomysłu i nadano jej charakter architektury łacińskiej.

Podczas II wojny światowej katedra i została przekazana ukraińskiej parafii prawosławnej, jednak po wojnie ponownie wróciła w ręce katolików. W 1988 r. Jan Paweł II nadał byłej katedrze tytuł bazyliki mniejszej.

Opis obiektu

Zespół katedralny znajduje się w centrum miasta na Górze Chełmskiej, pomiędzy Starym Miastem a Osiedlem Dyrekcja. Obecne zabudowania powstawały od XVII do XX w. łącząc architekturę późnorenesansową, barokową i eklektyzm. Zespół tworzy harmonijną kompozycję z ukształtowaniem terenu i zielenią.

Centralnym punktem założenia jest monumentalna barokowa, dwuwieżowa bazylika na planie krzyża. Przed wejściem do katedry znajduje się niewielki plac katedralny od zachodu ograniczony wysoką dzwonnicą wolnostojącą i parkiem. Katedrę otacza wieniec budynków, który rozpoczyna piętrowy, eklektyczny gmach dawnego muzeum eparchialnego, w którym mieściło się również Bractwo Prawosławne Bogurodzicy. Dalej na wschód znajduje się klasztor bazylianów – piętrowy budynek o skromnych elewacjach. Od strony apsydy kościoła rozpoczyna się ciąg budynków przylegających do siebie, ułożonych na kształt podkowy. Pierwszy z nich to parterowy budynek gospodarczy (ob. dom pielgrzyma) następnie Brama Usciługska, kolejny parterowy budynek gospodarczy z arkadowymi krużgankami (ob. kawiarnia) i przylegający do niej długi, piętrowy pałac biskupów unickich o prostej dekoracji w postaci gzymsów gierowanych, naczółków trójkątnych i odcinkowych oraz bonii. Przedłużeniem linii budynków jest fragment muru dochodzący do niewielkiej kostnicy (ob. kaplicy Świętych i Błogosławionych Polskich). Nieco dalej, poniżej szczytu wzgórza znajduje się wolnostojący, klasycystyczny, parterowy budynek murowany w stylu dworkowym o elewacjach pokrytych boniami, w którym mieścił się szpital bazylianów (ob. przedszkole).

Prócz budynków w skład zespołu wchodzi również cześć podziemna studni dolnego zamku znajdująca się za klasztorem bazylianów, kapliczka stojąca za bramą Uściługską oraz drzwostan, szczególnie liczny w parku rozciągającym się od dzwonnicy na zachodnim stoku wzgórza.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Z zewnątrz ogólnodostępny.

Autor noty: Jakub Członka PT NID w Lublinie, 26-08-2020

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Andrzej Kwasik.

Rodzaj: kościół

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_06_ZE.1167, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_06_ZE.27027