Pawła Fontany.

Historia obiektu

Obecna Bazylika N.M.P, a dawna katedra unicka znajduje się na Górze Chełmskiej, otoczona zabudowaniami zespołu katedry. Jej historia sięga czasów księcia Daniela Romanowicza, który na Górze Chełmskiej ulokował pierwszą cerkiew już w XIII w. Był to prawdopodobnie obiekt drewniany, który spłonął w 1257 roku. Po trzech latach wybudowano cerkiew murowaną, w której po śmierci spoczął jej fundator oraz jego potomkowie.

Cerkiew służyła biskupom prawosławnym do roku 1569, kiedy to po podpisaniu unii brzeskiej przeszła w ręce biskupów unickich. Budynek został rozbudowany najpierw w I poł. XVII w. z inicjatywy bpa Metodiusza Terleckiego a następnie na początku XVIII w. przez bpa Józefa Lewickiego. Katedra była kilkukrotnie niszczona w wyniku pożarów i wojen, dlatego bp Felicjan Wołodkiewicz zdecydował o budowie nowej świątyni w miejscu obecnej. Cerkiew rozebrano a w latach 1735 – 1756 i postawiono nowy obiekt wg. projektu Pawła Fontany.

Nowa katedra unicka była o wiele większa od poprzedniej cerkwi. Zbudowana została w stylu późnego baroku, charakterystycznego dla kościołów rzymskokatolickich. Wewnątrz świątyni nie znalazł się ikonostas, a na wzór kościołów obrządku łacińskiego umieszczono m.in. chór muzyczny, konfesjonały i ołtarze. Prace dokończył bp Maksymilian Ryło, który był również fundatorem wystroju snycerskiego wykonanego przez Michała Filewicza ze Lwowa. W 1765 r., w katedrze odbyła się koronacja cudownego obrazu Matki Bożej Chełmskiej.

W roku 1802 katedra uległa zniszczeniu w wyniku pożaru, a jej odbudowę rozpoczęto dopiero w 1817 r. wg. proj. rekonstrukcji Edwarda Blassa. Ponownie poświęcono katedrę w 1839 r. jednak jeszcze w latach 40-tych prowadzono prace wykończeniowe.

Po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875 roku przez władze carskie, rozpoczęto przebudowę architektoniczną całej Góry Chełmskiej, by dostosować ją do stylu bizantyjsko-cerkiewnego. Katedrę przekształcono głównie poprzez zmianę hełmów na cebulaste i szczytu elewacji frontowej na kształt oślego grzbietu. Wtedy też dobudowano neoklasycystyczny portyk.

Podczas I wojny światowej katedra trafiła w ręce Austriaków, którzy urządzili w niej magazyn broni. Po odzyskaniu niepodległości, kościół został przekazany katolikom (po 1920 r. Jezuitom, później księżom świeckim) i rozpoczęły się prace nad przywróceniem mu pierwotnego wyglądu. Prace przyspieszyły po powołaniu w 1935 r. parafii pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny i do rozpoczęcia II wojny światowej przywrócono świątyni łaciński charakter architektury oraz uzupełniono zniszczone elementy wystroju. Planowano również ozdobić kościół polichromią. W tym celu ogłoszono konkurs który wygrał malarz Felicjan Szczęsny Kowarski, jednak jego projekty nie zostały zrealizowane z powodu braku funduszy.

Obiekt zyskał ponownie funkcję soboru prawosławnego dla ludności ukraińskiej podczas II wojny światowej, a po jej zakończeniu wrócił do funkcji kościoła rzymskokatolickiego, którym był już nieprzerwanie do dzisiaj. W 1988 r. Jan Paweł II nadał byłej katedrze tytuł bazyliki mniejszej. W latach 2013-2015 w bazylice miały miejsce prace remontowe i badawcze podczas których m.in. wymieniono posadzkę oraz przebadano krypty.

Opis obiektu

Kościół barokowy, murowany, orientowany. Bazylika na planie krzyża łacińskiego, 3-przęsłowa z dodatkowym przęsłem chórowym flankowanym wieżami. Prezbiterium 1-przęsłowe, zamknięte absydą, ramiona transeptu zamknięte łukiem odcinkowym. Na skrzyżowaniu naw 8-boczna kopuła na tamburze. Fasada dwu wieżowa, 3-kondygnacyjna z neoklasycystycznym porykiem.

Portyk z czterema kolumnami toskańskimi, na belkowaniu napis Bazylika N.M.P.  Pod portykiem drzwi główne prostokątne z półkolistym naczółkiem flankowane przez arkadowe i kwadratowe nisze.

Wieże lekko wysunięte w stosunku do części środkowej, od frontu drzwi wejściowe do przedsionków. Nad drzwiami naczółki odcinkowo przerwane. Ściany wież wypukłe, na narożach zwielokrotnione pilastry toskańskie. Belkowanie mocno wyłamane.

Druga kondygnacja w części wieżowej powtarzająca układ kondygnacji pierwszej, jednak z pilastrami jońskimi i arkadowymi otworami okiennymi. W części środkowej arkadowe okno z witrażem, flankowane przez pary pilastrów. Pod oknem drzwi wyjściowe na taras umieszony na portyku.

Powyżej szczyt ze spływami wolutowymi i przerwanym frontonem o falistym gzymsie, flankowany przez wieże ze skośnymi kolumnami na cokołach umieszczonych w narożach. Otwory okienne w kształcie pionowego prostokąta zakończonego półkoliście od góry i dołu.

Powyżej belkowania niższa i węższa część zwieńczenia z pilastrami zwielokrotnionymi i spływami wolutowymi oraz niewielkimi okrągłymi obramieniami pomiędzy nimi.

Hełmy latarniowe ostrosłupowe o falistym dachu, z arkadkowymi oknami, kryte blachą miedzianą. Całość zwieńczona krzyżami z glorią na półksiężycu. Elewacje boczne o podziałach ramowo-pilastrowych.

Wewnątrz sklepienia kolebkowo-krzyżowe na gurtach, w zakrystii kolebkowe z lunetami. Wśród wyposażenia wymienić należy srebrne późnobarokowe antepedium przedstawiające hołd rycerstwa MB Chełmskiej, obrazy „Ukrzyżowanie” i „Święty Onufry” prawdopodobnie autorstwa Franciszka Smuglewicza oraz kopię ikony MB Chełmskiej wykonaną przez Władysława Ukleję w 1938 r.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Dostępny w godzinach otwarcia kościoła.

Autor noty: Jakub Członka PT NID w Lublinie, 18-08-2020