Powstanie parafii, a co za tym idzie jej uposażenie i powstanie całego zespołu zabudowań Jest związane nierozerwalnie ze szlachecką fundacją dokonaną przez osiadły w Lipsku ród Lipskich, która w kolejnym stuleciu została odnowiona staraniem przedstawicieli tej samej rodziny. Poszczególne elementy zespołu powstawały w różnym czasie i na przestrzeni lat były wielokrotnie rozbudowywane i modernizowane, jednak pomimo tego zespół zachował integralność, a poszczególne jego elementy posiadają indywidualne wartości zabytkowe.

Historia obiektu

Parafia w Lipsku powstała w 1625 r. staraniem właściciela miasteczka Samuela Lipskiego. Uposażenia dokonał Andrzej Lipski biskup włocławski i pomorski, a jednocześnie wielki kanclerz koronny. Zapewne niedługo później powstał pierwszy tutejszy kościół oraz mieszkanie dla księdza. W 1648 r. w czasie najazdu wojsk Chmielnickiego kościół i przyległe zabudowania zostały zniszczone i choć niedługo później kościół musiał zostać odbudowany, to od tego czasu, przez kilka dziesięcioleci najcenniejsze sprzęty kościelne oraz mieszkanie proboszcza znajdowały się w tutejszym dworze. W latach 1701-1713 staraniem kolejnego przedstawiciela rodu Lipskich doszło do odnowienia beneficjum. Wzniesiono nowy w części murowany i w części drewniany kościół, a także nową drewnianą plebanię. Niedługo później do kościoła dostawiono murowaną zakrystię. Z akt wizytacji biskupiej przeprowadzonej w Lipsku w 1763 r. dowiadujemy się, że w wyniku pożaru, który nawiedził Lipsko w 1762 r. spłonęły dachy kościoła, jednak z pożogi ocalała zakrystia, w której odprawiane były nabożeństwa. W rok po pożarze przystąpiono do budowy nowej świątyni (a zapewne odbudowy i rozbudowy z wykorzystaniem pozostałości murów kościoła poprzedniego). Pożar z 1762 r. całkowicie zniszczył plebanię, którą w następnym roku już odbudowao. Nową plebanię wzniesiono z drewna tartego i nakryto gontami. Składała się ona z izby, alkierza i sypialni, a w pobliżu budynku znajdował się ogród z drzewami owocowymi. Inwentarz z 1774 r. informuje nas, że kościół w był już w tym czasie w całości murowany z kamienia, ze sklepieniem z cegły oraz z drewnianym dachem pokrytym gontami. Na ścianie frontowej wzniesiono dwie wieżyczki, a nad prezbiterium kopułę. Wnętrze świątyni było już także wyposażone, a na dzwonnicy zawieszono trzy stare dzwony. Na początku XIX w. plebania w Lipsku była nadal drewniana. W jej pobliżu stał dom dla służby oraz dwie stodoły, stajnia, i spichlerz. Obecna, murowana  plebania w swojej zasadniczej części powstała jeszcze przed połową XIX w., a jej istnienie potwierdza mapa katastralna Lipska opracowana w tym czasie. W latach 50. i 60. XIX w. kościół remontowano, miedzy innymi założono nową kopułę a na dachu położono nowy gont. W 1886 r. wyremontowano wieże. W dniu 7 czerwca 1889 r. w Lipsku wybuchł pożar, w wyniku którego od sąsiednich domów zapalił się dach kościoła, który uległ zniszczeniu. Znacznemu uszkodzeniu uległa ponadto plebania, tak, że pozostały z niej szczątki murów oraz szkielety kominów. Dzięki pieniądzom uzyskanym z odszkodowania już w następnym roku na kościele wykonany był nowy, drewniany dach kryty blachą. Niezwłocznie odbudowano także plebanię, powiększając ją o część przeznaczoną dla wikarego. W latach 1890 i 1891 r. wnętrze kościoła otynkowano i ułożono posadzkę, a. w 1899 r. kościół wewnątrz i z zewnątrz pomalowano. W 1905 r. w otoczeniu kościoła wybudowano  drewnianą, prowizoryczną dzwonnicę, która w czasie działań wojennych 1915 r. została zniszczona przez Rosjan, którzy również zrabowali dzwony. Po zakończeniu działań wojennych dzięki zabiegom proboszcza udało się odzyskać dwa dzwony. Po przywiezieniu z Warszawy dzwony te zawieszono na nowej dzwonnicy wzniesionej na cmentarzu przykościelnym. Z informacji zawartych w kronice parafialnej wiemy, że była to drewniana konstrukcja posadowiona na kamiennym fundamencie, a jej uroczystego poświęcenia dokonano 26.09.1923 r. Kolejne remonty i modernizacje kościoła i plebanii prowadzone były w latach 30., 50. Kiedy także obydwa budynki zostały zelektryfikowane. W 1957 r wzniesiono istniejącą do dziś, murowaną  dzwonnicę, na której zawieszono nowe dzwony. W latach 70. XX w. prowadzono remonty wszystkich obiektów wchodzących w skład założenia, a na elewacjach wykonano wyprawy tynkarskie oraz dekoracje. Historyczna plebania funkcje mieszkalne pełniła do końca lat 80. XX w. kiedy oddana została do użytku wzniesiona po sąsiedzku, nowa, obszerna plebania. W ostatnich dziesięcioleciach przy kościele i dzwonnicy prowadzone były drobne prace remontowe (w tym wymiana stolarek okiennych) które jednak nie wpłynęły znacząco na te obiekty.

Opis obiektu

Zespół kościoła parafialnego p.w. św. Andrzeja Apostoła w Lipsku usytuowany jest na  płaskim terenie w centrum miejscowości, na prostokątnej działce w bezpośrednim sąsiedztwie dawnego rynku, w odległości około 30 metrów na południe od budynku nowej plebanii, i około 250 m na południowy-zachód od cmentarza komunalnego.

W skład zabytkowego zespołu wchodzi kościół parafialny stojący w centralnej części działki, a także usytuowane w ciągu ogrodzenia plebania, w odległości około 20 metrów na północny-wschód od kościoła i  oddalona  około 20 m na południowy-zachód od kościoła dzwonnica. Ponadto ochronie konserwatorskiej podlega również działka kościelna – dawny cmentarz przykościelny, na której wzdłuż południowej i wschodniej granicy rosną drzewa. Teren założenia otoczony jest współczesnym ogrodzeniem.

Kościół murowany z kamienia i cegły, otynkowany. Bryła świątyni zwarta, złożona z kwadratowego korpusu nawowego poszerzonego od zachodu o dwie kwadratowe wieże, trapezoidalnego prezbiterium zamkniętego półokrągłą apsydą od wschodu oraz przylegającej od zachodu kruchty i zakrystii od północy. Dachy o konstrukcji drewnianej, kryte blachą. Nad nawą dach dwuspadowy, z umieszczoną w kalenicy ośmioboczną sygnaturką z arkadowymi prześwitami i cebulastym hełmem, Nad prezbiterium dach dwuspadowy i półstożkowy ponad apsydą. Wieże nakryte dachami czterospadowymi, a kruchta i zakrystia dwuspadowymi. Elewacje świątyni podbudowane cokołem wyodrębnionym odsadzką, ściany pokryte fakturalnym tynkiem (cykliną) oraz urozmaicone prostym detalem architektonicznym. Otwory okienne w korpusie głównym i prezbiterium prostokątne zamknięte łukiem. Drzwi zewnętrzne i wewnętrzne w całym obiekcie oraz okna w zakrystii i kruchcie prostokątne.

Plebania murowana z cegły, otynkowana, założona na rzucie wydłużonego prostokąta, z murowanym i drewnianym gankiem od południa oraz większymi, prostokątnymi przybudówkami od wschodu i północy. Obiekt  frontem zwrócony na południe, parterowy, z nieużytkowym poddaszem. Dach nad korpusem głównym wysoki, czterospadowy, nad gankami w elewacji południowej pulpitowy i dwuspadowy, a nad pozostałymi przybudówkami pulpitowe. Elewacje podbudowane cokołem wyodrębnionym odsadzką, ściany tynkowane gładko i zwieńczone profilowanym gzymsem. Narożniki budynku oraz ganek przy głównym wejściu podkreślone tynkiem cyklinowym. Ponadto w trójkątnym szczycie ganku dekoracja malarska wyobrażająca znak franciszkański. Otwory okienne i drzwiowe prostokątne, za wyjątkiem dwóch ostrołukowych okien w bocznych ścianach ganku przy głównym wejściu. Część okien (od zachodu i północy) z prostymi pasowymi obramieniami.

Dzwonnica  murowana z cegły, tynkowana, ze skromnym detalem architektonicznym, nakryta dwuspadowym blaszanym dachem. Obiekt typu parawanowego, wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, z pełnym cokołem dźwigającym trzy arkady wsparte na masywnych filarach. W tympanonie elewacji frontowej dzwonnicy (północnej) napis o następującej treści: // PAMIĄTKA ODNOWIENIA ŚLUBÓW JANA KAZIMIERZA / 5 MAJA 1957 //

Dostępność obiektu. Zabytek dostępny.

Autor noty: Oprac. mgr Przemysław Gęsiorski, OT NID w Rzeszowie, 18.01.2024 r.