40 km wijących się na różnych poziomach korytarzy.

Usytuowanie i opis

Podziemia Kredowe ciągną się na kilku poziomach pod Starym Miastem. Na podstawie badań ich granice zostały umownie wyznaczone ulicami: Strażacka - Plac Gdański - Młodowskiej - Słowackiego - Żwirki i Wigury - Hrubieszowska - Pocztowa - Reformacka. Główne zejście do podziemi znajduje się przy ul. Lubelskiej 55A, które jednocześnie jest początkiem trasy turystycznej. Długość podziemnych korytarzy-wyrobisk górniczych szacuje się na ok. 40 km. Ciągną się one na kilku poziomach, na głęb. od 5 do ponad 20 m. Ich kierunki i poziomy są przypadkowe. Niektóre łączą się ze sobą tworząc duże groty. Część wyrobisk położonych na różnych kondygnacjach połączona jest schodami wyrąbanymi w kredzie.Wiele korytarzy zasypano niegdyś rumoszem kamiennym lub ulegały destrukcji. Rozmiary korytarzy wyrobisk są różne, wys. do 1,50-1,60 m, szer. do 1,10-1,20. W wyniku wieloletnich prac zabezpieczających, tylko nieliczne, krótkie odcinki, zachowały swój pierwotny wygląd z surową fakturą ścian kutych kilofami w białym kredowym calcu. Większość korytarzy jest zabezpieczona różnymi konstrukcjami: stalowe siatki, ceglane i metalowe podpory, natomiast całość ścian i stropów pokryto warstwą kredy zmieszanej z gipsem i cementem, tzw. torkretacją, która ma naśladować oryginalne ściany. Obecna trasa turystyczna liczy ok. 2 km długości,zaczyna się po zejściu krętymi schodami na głęb. ok. 5 m, oświtlona światłem elektrycznym, ze stałą temp. +9oC. Biegnie przez trzy podziemne kompleksy korytarzy (błędników): w rejonie kościoła p.w. Rozesłania Świętych Apostołów, pod rynkiem staromiejskim i pod ulicą Przechodnią. Do największych atrakcji Chełmskich Podziemi Kredowych należą: szyb studni staromiejskiej (użytkowanej od XIV/XV do XVIII wieku), korytarze eksploatacyjne z charakterystycznymi niszami, cztery komory o wys.do 5 m, powstałe na skutek zawałów kredowych oraz ekspozycje geologiczne, archeologiczne i historyczne.

Historia

Początki wydobywania kredy w Chełmie miały miejsce w XIII w. Największy rozwój górnictwa kredowego przypada na XVI-XVII w. Ograniczenie i stopniowy zanik wydobycia kredy nastąpił w XVIII i XIX w., po wydaniu edyktów miejskich (zwłaszcza aktu Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Pollicji w Warszawie z 1845 r.) zakazujących podkopywania zabudowy Chełma.

Na chełmskie podziemia jako pierwszy zwrócił uwagę kronikarz Jakub Susza w XVII w. Wielokrotnie pojawiają się w aktach miejskich z XVII-XVIII w. W 1911 r. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze Oddział w Chełmie zabrało pierwszą grupę turystów do podziemi. W l.1937-1939 zorganizowano pierwszą trasę turystyczną liczącą ok. 300 m długości. W czasie II wojny św. ukrywali się w nich prześladowani Żydzi. Po wojnie zapomniano o podziemiach. Przypomniały o sobie dopiero w 1965 r., podczas tąpnięcia budynków i części ulic w centrum miasta.

Stan i wyniki badań

W latach 1966-1973, bez udziału archeologów, przeprowadzone zostały kompleksowe badania, mające na celu zinwentaryzować i zabezpieczyć podziemia. Pracami kierowali naukowcy z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, a roboty pod ziemią prowadziło Przedsiębiorstwo Robot Górniczych w Mysłowicach. Po raz pierwszy archeolodzy włączyli się do badań w 1985 r. podczas wznowionych na pocz. l. 80.XX w. prac zabezpieczających. A. Bronicki i S. Kadrow przebadali studnię staromiejską, która przecinała szyby kopalni. Nie uczestniczyli jednak przy pracach górniczych. Systematyczne badania archeologiczne w l.1994-2000 prowadzili: S. Gołub, T. Dzieńkowski i W. Mazurek, z przerwami kontynuowali je w następnych latach. Ostatnie prace badawcze prowadzone były w 2012 r.W trakcie badań wyróżniono dwa rodzaje podziemnych korytarzy: wyrobiska górnicze oraz tzw. lochy (konstrukcje o sklepieniu łukowatym, wykonane całkowicie w kredzie, znajdujące się pod murowanymi piwnicami, ze schodami wyciosanymi w kredzie, mające półki na towary i produkty żywnościowe, z połączeniem z dalszą częścią kopalni lub wykonane oddzielnie). Prace archeologiczne wyrobisk kopalnianych ujawniły, że dawni górnicy dla bezpieczeństwa pracy, stosowali zabiegi konstrukcyjne w postaci łukowych, zaciosywanych i zagładzanych stropów lub wnęk odciążających po obu stronach korytarze. W bocznych ścianach drążyli małe wnęki na kaganki oświetlające pomieszczenia, a nawet je ozdabiali (na ścianie jednego z korytarzy, niedaleko wejścia z murowanej piwnicy posesji przy ul. Krzywej, odkryto wyrzeźbiony w kredzie wizerunek orła). Pod dzisiejszym Pl. Łyczkowskiego odkryto małą dwupoziomową kopalnię z XVIII-XIX w. z pierwszym w Chełmie pionowym szybem do wydobywania urobku i do wentylacji. W warstwach kulturowach w korytarzach kopali, zasypiskach lochów i piwnic kamienic, z których wiodły przejścia do podziemi, zarejestrowano bardzo ciekawy i cenny materiał zabytkowy głównie w postaci zachowanych w całości lub fragmentarycznie naczyń glinianych datowanych już od XIII w. Do rzadszych znalezisk należą: naczynia półmajolikowe i ze szkła, kafle piecowe, wyroby metalowe (w tym narzędzia górnicze), monety oraz ozdoby. Unikatowe jest znalezisko szczątków bydła zebu, pochodzącego z Azji lub Afryki. Z ciekawszych obserwacji należy wymienić odkrycie na odcinku pod ul. Krzywą stalaktytów - niezwykle rzadkiego w kredzie zjawiska krasowego. Z wypełniska „szybu” studni miejskiej eksplorowanej do dna, tj. głęb.24,5 m poniżej powierzchni i tylko pośrednio związanej z podziemiami kredowymi, wydobyto wiele zabytków ruchomych: pięć wiader klepkowych prawie kompletnych i trzy niekompletne, fragmenty naczyń glinianych, przedmioty żelazne (m.in. fragmenty uzbrojenia w postaci czekanu i szabli, siekierę, noże, klucze, okucia wiader). Ściany studni szalowano na pewnych odcinkach drewnem, a w pobliżu dna wykonano solidną cembrowinę z dębowych bierwion.

Podziemia Kredowe dostępne dla zwiedzających za opłatą, w grupach zorganizowanych z przewodnikiem.

Opac. Ewa Prusicka-Kołcon, OT NID Lublin, 20.06.2014 r.