Powszechnie łączony z wybitnymi twórcami: Santi Gucci’m, wykształconym we Florencji, działającym w Polsce na przeł. XVI i XVII w., pracującym przy dekorowaniu wnętrz Giovanni’m Batista Falconi i Tylmanem z Gameren pracującym przy przebudowie zamku, jest przykładem rezydencji magnackiej, w którym twórczość rodzima epoki stopiła się harmonijnie z koncepcjami architektonicznymi, jakie przybyły do Polski na pocz. XVI w. z Włoch.

Historia

Historia założenia zamkowego w Baranowie Sandomierskim sięga XV w., starosta łęczycki Jan Baranowski kazał wznieść obronną wieżę mieszkalną. Okazałą siedzibę na jej miejscu, wykorzystującą zapewne fragmenty starej gotyckiej budowli, renesansowy dwór obronny, wybudowano z inicjatywy kolejnego właściciela dóbr Rafała Leszczyńskiego w i. 1569 - 1583 r. Budynek ten rozbudowano już w l. 1591 - 1606 staraniem Andrzeja Leszczyńskiego, dodając do ob. skrzydła zach. jeszcze dwa skrzydła: pn., wsch. oraz krużganki łączące je, budowla przybrała wówczas wygląd zbliżony do dzisiejszego. Jej forma i wprowadzony detal wskazują na twórcę związanego prawdopodobnie ze środowiskiem manierystycznego architekta i rzeźbiarza Santi Gucci, działającego głównie w Krakowie i Pińczowie. W 1620 r. zamek wzmocniono czworobocznymi fortyfikacjami bastionowymi a w 1630 r. z inicjatywy Rafała Leszczyńskiego ozdobiono jego bryłę sztukateriami wykonanymi przez Giovanniego Battistę Falconiego. Po 1682 r. staraniem Józefa Karola Lubomirskiego budowli nadano cechy barokowe, w trakcie prac pod kierunkiem Tylmana z Gameren dobudowano galerię w kondygnacji piętra pomiędzy dwoma wieżami w zach. elewacji, wprowadzono także dekoracje stiukowe. W 1849 r. w zamku wybuchł pożar po którym, do usuwania zniszczeń przystąpiono dopiero po 1867 r.. W tym czasie założenie podupadło, zlikwidowano system obronny zamku, teren bastionów zniwelowano. Zdegradowane założenie zakupił właściciel majątku w Grębowie Feliks Dolański i przystąpił do odbudowy założenia. Prace, trwające jeszcze w pocz. XX w. zostały wykonane pod nadzorem architekta Tadeusza Stryjeńskiego, brali w nich udział m.in. Jacek Malczewski i Józef Mehoffer. Wybudowano wtedy także kaplicę zamkową. W l. 1944 - 56 budynek zamku zamieniono na stajnie i magazyn GS. Do kolejnej renowacji obiektu przystąpiono po 1956 r. dzięki funduszom kombinatu „Siarkopol” a następnie Agencji Rozwoju Przemysłu. Od l. 60. XX w. prowadzone były prace przy zagospodarowaniu terenu wokół zamku, zmodyfikowano układ drożny, budynki gospodarcze przebudowano na hotel, wprowadzono nową kompozycję parkową wg. projektów prof. Gerarda Ciołka i Alfreda Majewskiego, do przetrzebionego drzewostanu wprowadzono wiele nowych nasadzeń.

Opis

Zespół zamkowy położony jest na terenie płaskim, w szerokiej dolinie Wisły, pomiędzy jej korytem a odległą ok. 500 m od rynku miasteczka, z którym jest kompozycyjnie sprzężony. Wjazd na teren założenia brama od pd.

Zamek ulokowany jest pośrodku zachowanego założenia ogrodowego, frontem zwrócony na pd. Wybudowany na rzucie czworoboku z czterema okrągłymi, narożnymi basztami oraz kwadratową wieżą bramną pośrodku ściany pd., złożony z trzech skrzydeł mieszkalnych: wsch., zach. i pn. obejmujących wewnętrzny dziedziniec otoczony krużgankami z trzech stron, od wsch., zach. i od pd., gdzie ulokowano je wzdłuż ściany parawanowej przy której umieszczono reprezentacyjną klatkę schodową. Wszystkie skrzydła mieszkalne rozplanowano jako jednotraktowe, z pomieszczeniami połączonymi amfiladowo. Zamek jest budowlą podpiwniczoną, z dwoma kondygnacjami nadziemnymi. Skrzydła mieszkalne przekryte zostały dachami dwuspadowymi, nad krużgankami przy parawanowej ścianie zwieńczonej attyką założono dach pulpitowy. Cylindryczne wieże zwieńczone są barokowymi hełmami z latarniami, prostopadłościenna wieża brama, będąca dominantą bryły, zakończona jest od góry attyką. Poziom dziedzińca założony ok. 3 m powyżej gruntu przy elewacjach, dostępny jest przez schody umieszczone w wieży bramnej. Zamek wymurowano w cegły, partie ław fundamentowych z bloków kamiennych, dachy pokryto dachówką ceramiczną a hełmy wież blachą miedzianą. Elewa frontowa, pd., ramowana basztami, z rytmicznie rozmieszczonymi otworami w dziesięciu osiach i trzech kondygnacjach, z lekko niesymetrycznie ustawioną wieżą bramną, zakończona jest od góry dwurzędową attyką grzebieniową i ozdobnymi szczytami zamykającymi wsch. i zach. skrzydła zamku. Elewacja wsch. rozplanowana jako symetryczna, z oknami rozmieszczonymi w sześciu osiach i trzech kondygnacjach, ramowana basztami. Elewacja pn., ramowana basztami, jedenastoosiowa, niesymetryczna, trzykondygnacyjna, z dwoma ozdobnymi szczytami na zakończeniu skrzydeł wsch. i zach. W tych elewacjach okna parteru i pietra dekorowane są kamiennymi obramieniami z gzymsami nadokiennymi. Elewacja zach., symetryczna, siedmioosiowa, trzykondygnacyjna, ramowana basztami, o nieco innym niż pozostałe charakterze, z nadbudowaną w kondygnacji piętra galerią, tzw. tylmanowską, wspartą na wysokich, otwartych arkadach z filarami. Galeria doświetlona jest rzędem siedmiu okien w płycinach, dwa dodatkowe, ślepe kontynuują rząd przechodząc na basztę, poniżej okna zróżnicowanej wielkości w kamiennych obramieniach. Elewacje wewnętrzne, wsch., zach. i pd. otoczone dwukondygnacyjnymi krużgankami, którymi rozprowadzona jest komunikacja, el. pn. gładka, z oknami rozmieszczonymi w dwóch kondygnacjach. Uwagę zwraca niezwykła dekoracja rzeźbiarska: jońskie kolumny arkad, zróżnicowane, kamienne maszkarony w cokołach dolnych kolumn, tralkowa balustrada, rozety w żagielkach krużgankowych archiwolt czy niezwykłe manierystyczne nadproża z głowami smoków. Na podniebieniach sklepień krużganków przywrócono dekorację z polskimi herbami szlacheckimi. Z wyposażenia zachowały się w części pomieszczeń skrzydła wsch. marmurowe kominki szafiaste, baszcie tzw. Falconiego dekoracja stiukowa, wizerunki miast włoskich w „galerii tylmanowskiej”, w ramach Muzeum Wnętrz Historycznych udostępnione są rekonstruowane salony zamkowe: Malinowy, Klubowy i Zielony.

Park o powierzchni ok. 14 ha stanowi całkowicie nową kompozycję, gdyż zmiany jakie nastąpiły na terenie zespołu w poł. XIX w. były nieodwracalne. Teren został zaprojektowany na nowo. Zrealizowano tarasy fontannowe przy krótszych elewacjach zamku, ogród włoski w zach. części, nowe aleje lipowe i grupy nasadzeń. Na terenie przyzamkowym, a jego pd. i pn.-zach. części zachowały się grupy starszych drzew, przed frontem stary tulipanowiec i lipa.

Obiekt dostępny. W zespole zamkowym działa Muzeum Wnętrz Historycznych oraz Centrum Konferencyjne.

oprac. Barbara Potera, OT NID w Rzeszowie, 29-09-2015 r.