Historia

Układ urbanistyczny Baranowa został rozplanowany w okresie panowania króla Kazimierza Wielkiego Jagiełły w oparciu przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim wydany w 1354 r. dla ówczesnego właściciela dóbr baranowskich Pietraszowi z Małochowa. We wspomnianym akcie obok nadania dotychczasowej wsi Baranów prawa magdeburskiego znalazł się również przywilej uprawniający władze miejskie do organizacji jarmarków dorocznych. Centrum osadnicze  powstało na prawym brzegu Wisły na terenie równinnym lecz podmokłm, który od strony pn. otoczonym był przez potok Krzemienica (obecnie Babulówka), prawoboczny dopływ Wisły. Czynnikiem miastotwórczym była dogodna lokalizacja nowego ośrodka miejskiego w pobliżu przeprawy na Wiśle przez którą przebiegała droga z Dębicy przez Mielec do Opatowa i Sandomierza. Centrum układu urbanistycznego Baranowa stanowił prostokątny plac rynkowy, który otoczony był pierwotnie drewnianą zabudową złożoną z pojedynczych bloków zabudowy. Na tyłach bloków zabudowy wszystkich pierzei rynkowych przebiegały ulice zatylne (obecne ulice Króla Kazimierza Wielkiego, Generała Mariana Langiewicza, Młynowa i Krótka). Pierwotnie zabudowę przyrynkową tworzyły ustawione przeważnie szczytowo parterowe drewniane domy. Drewniany kościół parafialny p.w. Świętego Jana Chrzciciela znajdował w pd.-zach. części miasta lokacyjnego, który został wzniesiony jeszcze przed lokacją miasta. W latach 40. XV w. został on określony jako „bardzo dawny”, co świadczy o jego starej metryce. W okresie późnego średniowiecza i w epoce nowożytnej miasto rozwijało się jako ważny ośrodek handlu zbożem i lokalny rynek wymiany handlowo i produkcji rzemieślniczej reprezentowanej przez szewców, kuśnierzy, stelmachów i bednarzy ze świetnie rozwijającym się sukiennictwem. Od 1569 r. miasto i dobra baranowskie należały do rodziny Leszczyńskich, a od 1677 r. do Wiśniowieckich. Aktywność handlowa prowadzona była na płycie rynku w czasie targów tygodniowych oraz podczas jarmarków dorocznych organizowanych w dniu święta Wszystkich Świętych tj. 1 listopada. W połowie XIX w. zabudowa przyrynkowa była w większości drewniana z wyjątkiem dwóch budynków stojących w zach. części pierzei pd. nawierzchnia placu rynkowego aż do poł. XX w. była gruntowa. W czasie przejścia frontu i walk o przyczółek magnuszewsko-baranowski w pierwszej dekadzie sierpnia 1944 r. znaczne fragmenty zabudowy Baranowa zostały zbombardowane przez lotnictwo niemieckie w wyniku czego zniszczeniu lub uszkodzeniu uległa część budynków stojących przy rynku. Po drugiej wojnie światowej przeprowadzono remont płyty rynku. Prace remontowe objęły wówczas ułożenie nowej nawierzchni rynku, która została pokryta płytami chodnikowymi i kostką brukową podobnie jak ciągów komunikacji pieszej przebiegających wzdłuż pierzei rynkowych oraz wprowadzenie oświetlenia elektrycznego. Po przekątnej placu rynkowego wytyczono jezdnię, która wchodziła do rynku w jego pd.-zach. narożniku i opuszczała go poprzez narożnik pn.-wsch. Na płycie placu rynkowego stworzono dwa zieleńce pokryte trawnikami z rosnącymi na nich  krzewami i drzewami. Po drugiej wojnie światowej niektóre budynki w pierzejach pd. i wsch. zostały nadbudowane o jedną kondygnację, a w środkowo-zachodniej części placu rynkowego na wysokości ul. Kościuszki funkcjonował przystanek PKS. W 2013 r. przeprowadzono ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego  kompleksową modernizację płyty rynku i budynku Urzędu Miasta nad którym wzniesiono wieżę ratuszową z zegarem w elewacji przedniej. Prace w obrębie płyty rynku objęły wówczas także budowę budynku informacji turystycznej u wylotu ul. Mickiewicza, remont budynku PKS oraz budowę niewielkiej fontanny. W 2020 r. kontynuowano prace modernizacyjne w obrębie rynku baranowskiego, które objęły m.in. remont wlotu ul. Mickiewicza do Rynku, budowę ścieżek rowerowych oraz wymianę zniszczonej nawierzchni płyty placu rynkowego.

Opis

Układ urbanistyczny Baranowa Sandomierskiego został rozplanowany na terenie nizinnym w pobliżu zamku przy ważnej arterii handlowej prowadzącej z Dębicy do Sandomierza. W centralnej części Baranowa zachował się historyczny układ urbanistyczny miasta w skład którego wchodzi plac rynkowy z czterema blokami zabudowy i kościołem parafialnym położonym za pd.-zach. pierzeją placu rynkowego. Obecnie zabudowę przyrynkową Baranowa Sandomierskiego tworzą murowane budynki pełniące funkcje mieszkalno-usługowe i użyteczności publicznej, które powstały w większości w pierwszej poł. XX w. Główną dominantę przestrzenno-widokową centralnej części miasta stanowi murowany kościół parafialny pw. Ścięcia Św. Jana, który został wzniesiony w pd.-zach. części miasta lokacyjnego. Obecnie plac rynkowy pełni funkcję centrum handlowo-usługowego dla mieszkańców Baranowa i okolicznych wsi i obok renesansowego zamku oraz kościoła parafialnego stanowi największą atrakcją turystyczną miasta. Obecnie przez płytę placu rynkowego  przechodzi po jego przekątnej wybrukowany trakt z miejscami parkingowymi. Po obydwu jego stronach w części pn.-zach. i pd.-wsch. znajdują się dwie większe kwatery zieleńców z zielenią niską w postaci klombów i krzewów oraz drzew w części pd.-wsch.

Zabytek dostępny bez ograniczeń.

Oprac. dr Andrzej Gliwa, OT NID w Rzeszowie

Bibligrafia

• Archiwum Państwowe w Przemyślu, zesp. 126, Markt Baranów in Galizien Tarnower Kreis, 1850, sygn. 28 M, sekcje nr VI.
• Majewski A., Zamek w Baranowie. Dzieje i konserwacja, Tarnobrzeg 1996, s. 14-18.    
• Miasta polskie w tysiącleciu, t. 2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 339.