Najstarsza część zamku została wzniesiona w XIV w. przez Kmitów. Korpus zamku zbudowany jest na planie czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem i zwieńczony czterema basztami w narożach. Od północno-wschodniej strony znajduje się kaplica z 1621, a od południowo-wschodniej tzw. Kmitówka. Wystrój obejmuje barokowe portale i obramowania okienne, dekoracje stiukowe, polichromie. Pałac otoczony jest fortyfikacjami bastionowymi z początków XVII w., mieszczącymi w kurtynie wschodniej wczesnobarokową bramę wjazdową.

Historia

W 1242 osada zwana Wiśnicze została nadana przez Gryfitów zgromadzeniu benedyktynek w Staniątkach. Od XIV do XVI w. była własnością Kmitów, a w XVII w. - Lubomirskich. W 1616 Lubomirscy lokowali miasto na prawie magdeburskim. Charakterystycznym elementem w pejzażu Wiśnicza jest zamek wzniesiony przez ród Kmitów-Szreniawitów. Początki zamku wiążą się ściśle z działalnością gospodarczą Kmitów herbu Szreniawa, którzy ok. połowy XIV w. rozpoczęli tworzenie wokół Wiśnicza klucza posiadłości ziemskich. Wzniesiony prawdopodobnie w tym czasie zamek pełnił funkcję obronnej rezydencji właścicieli majątku. Analiza wyników badań skłania do przypuszczeń, że fundatorem warownej siedziby był Jan Kmita, sprawujący w latach 70. XIV w. urzędy starosty sieradzkiego, ruskiego i krakowskiego. Pojawiające się w literaturze wiadomości o istnieniu w Wiśniczu przed połową XIV w. warownego obiektu, przejętego jakoby przez Kmitów, są oparte wyłącznie na domysłach. Po raz pierwszy istnienie ufortyfikowanej budowli wznoszącej się nad doliną Leksandrówki („castrum”) poświadczają rachunki żup bocheńskich z lat 1396-1397. Kolejne dokumenty wzmiankujące zamek pochodzą z lat 1419, 1441, a przekaz z 1443 wymienia tutejszego kapelana. Obronna rezydencja pozostawała w posiadaniu Kmitów aż do śmierci Piotra (1553), wojewody krakowskiego w latach 1536-1553. Władał nim m.in. wojewoda krakowski Piotr V Kmita, na którego dworze bywali m.in. Marcin Bielski, Jakub Przyłuski i Stanisław Orzechowski. W 1550 przebywał tu Zygmunt August wraz z Barbarą Radziwiłłówną; legenda głosi, że właśnie tu podano Barbarze wolno działającą, ale śmiertelnie skuteczną truciznę. Od 1554 zamkiem władali Barzowie i Stadniccy, a w 1593 klucz wiśnicki nabył Sebastian Lubomirski, który wystarał się u cesarza Rudolfa II o przyznanie mu tytułu „hrabiego na Wiśniczu”. W okresie świetności prywatna załoga wiśnicka liczyła 650 ludzi (w tym 200 dragonów i 400 węgierskich piechurów) dysponujących 80 armatami. W lochach zamku urządzono ciężkie więzienie dla pojmanych zbójników (czekał tu na śmierć m.in. słynny beskidzki harnaś Procpak). Podczas „potopu” szwedzkiego Lubomirski poparł wprawdzie króla, ale zamek wydał w ręce szwedzkie, chcąc ocalić swą rezydencję przed skutkami oblężenia. Po opanowaniu zamku Szwedzi kontrolowali zza jego umocnień niespokojne pogórze. Odchodząc, splądrowali jednak Wiśnicz, a do wywiezienia łupu potrzebowali podobno aż 150 wozów. Zamek nigdy już nie odzyskał dawnej świetności, mimo wysiłków czynionych przez kolejnych dziedziców. W październiku 1707, podczas wojny północnej, budowla była oparciem dla wojsk gen. Rybińskiego, który rozsyłał z niej podjazdy kontrolujące województwa krakowskie i sandomierskie. Wielu zniszczeń doznał Wiśnicz w dobie konfederacji barskiej. W posiadaniu Lubomirskich Wiśnicz pozostawał aż do połowy XVIII w. Wówczas stał się własnością Sanguszków, a później Potockich i Zamojskich. Utracił funkcję pańskiej siedziby już w 1780. Po pożarze w 1831 rezydencja została opuszczona i poczęła popadać w ruinę. Od całkowitej dewastacji uchroniły ją remonty podjęte przez Zjednoczenie Rodowe Lubomirskich, które w 1901 odkupiło swą dawną siedzibę. Pracami restauratorskimi kierował od 1928 Adolf Szyszko-Bohusz. Zamek pozostawał własnością Lubomirskich aż do nacjonalizacji i reformy rolnej lat 1945-1946. Do gruntownej odbudowy i restauracji wspaniałej niegdyś magnackiej rezydencji przystąpiono w 1949, a pracami kierował Alfred Majewski. Od 1970 prowadzone są tu zakrojone na szeroką skalę prace rewaloryzacyjne.

Opis

Pierwotny zamek tworzył czworoboczny mur obwodowy z kwadratową więżą. Najsłabiej zostały rozpoznane najwcześniejsze dzieje zamku, gdyż relikty ówczesnej budowli uległy w większości zniszczeniu w trakcie kolejnych etapów przekształceń. Badacze sądzą, że siedziba Kmitów składała się z prostokątnego obwodu murów, o wymiarach ok. 30 x 50 m, wzniesionych z miejscowego kamienia piaskowcowego, a także ze zbudowanej z tegoż materiału jednej wieży na rzucie kwadratu, usytuowanej w południowo-wschodnim narożniku. Pozostała zabudowa była wówczas drewniana. Zamek był broniony od strony południowo-wschodniej fosą umocnioną na zewnątrz wałem, a od północy częstokołem, półkoliście łączącym oba krańce wału. W wyniku prowadzonych przez Kmitów rozbudów, ok. 1500 rezydencja uzyskała kształt czteroskrzydłowego pałacu z dziedzińcem i trzema basztami na narożach. Prócz ziemnych i murowanych fortyfikacji dodatkowe umocnienie stanowiły dwie budowle bramne wzniesione na obu krańcach wału. Generalną przebudowę rezydencji w stylu renesansowym przeprowadził po 1516 najwybitniejszy z rodu - Piotr Kmita. Wszystkie skrzydła mieszkalne podwyższono o jedną kondygnację. Do południowego skrzydła zamku dostawiono obszerny budynek gospodarczy, tzw. Kmitówkę. Modernizacji uległ także system fortyfikacyjny. Dawna zachodnia budowla bramna została przekształcona w basteję, zaopatrzoną w strzelnice i stanowiska dla dział. W miejsce płotu wzdłuż północnej granicy dziedzińca gospodarczego wybudowano potężny mur kurtynowy. Obronę zamku wzmocniła ponadto przysadzista basteja artyleryjska, przylegająca do północno-zachodniego narożnika zamku, zastąpiona wkrótce przez tzw. basztę Bony. W końcowym okresie rozbudowy Piotr Kmita wzniósł przed północnym budynkiem bramnym uszaty bastion, umacniający zarówno dojazd do zamku, jak i całość renesansowych fortyfikacji. Zamek przebudowano gruntownie w drugiej połowie XVI w. i na początku XVII, działając na polecenie syna Sebastiana, Stanisława. Ostateczny kształt obronnej rezydencji nadały prace budowlane przeprowadzone w latach 1615-1621 przez Stanisława Lubomirskiego, który otoczył zamek fortyfikacjami bastionowymi na planie pięcioboku, czyniąc z Wiśnicza jedną z najpotężniejszych twierdz magnackich w ówczesnej Polsce. Dziełem Macieja Trapoli są pięcioboczne obwarowania bastionowe typu nowowłoskiego, wzniesione w latach 1615-1621, do których wiedzie wczesnobarokowa brama. Architekt był też projektantem obronnego klasztoru Karmelitów Bosych, wzniesionego na południe od zamku, na terenie ogrodu zamkowego. Zamek Lubomirskich przejął w XVII w. także liczne funkcje reprezentacyjne, do których dostosowano go, budując krużganki i kaplicę (ozdobioną stiukami J. B. Falconiego). W rodowej krypcie pod kaplicą znajdują się sarkofagi Lubomirskich.

Muzeum Ziemi Wiśnickiej - godziny zwiedzania od 1 maja do 31 października: od poniedziałku do piątku 8.00 - 18.00, soboty, niedziele i święta 10.00-18.00. Poza sezonem turystycznym od 1 listopada do 30 kwietnia: od poniedziałku do piątku 8.00 - 16.00, soboty, niedziele i święta 9.00 - 17.00.

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 12.08.2014 r.