Ośrodek ukształtował się pod wpływem zamieszkujących tu głównie chrześcijańskich i żydowskich środowisk wyznaniowych, dla których przestrzeń mieszkalną, sakralną i publiczną wytyczyło w XV w. prawo lokacyjne, następnie, w poł. XVI w. - tzw. „pomiara włóczna”, a w XVIII w. – założenie urbanistyczne wprowadzone przez Jana Klemensa Branickiego (hetmana) na wzór monumentalnych rozwiązań francuskich eksponujących walory widokowe miast. Właśnie układ przestrzenny powstały w średniowieczu, a rozbudowany w okresie renesansu oraz baroku zachował się w Tykocinie niemalże niezmącony. Do dzisiaj przetrwały także zabytki z XVII i XVIII w., z których najcenniejsze to: alumnat z 1633-1636 r., czyli zakład dla inwalidów wojennych, jedyny tego typu obiekt zachowany do dziś w Polsce oraz Wielka Synagoga (1642 r.) z barwnymi polichromiami we wnętrzu, należąca do najstarszych bóżnic ocalałych po II wojnie światowej. Zabytki sakralne oraz dość dobrze zachowana małomiasteczkowa zabudowa mieszkalna z XVIII-XX wieku budują niepowtarzalny klimat miasta.

Tykocin odegrał istotną rolę w kulturze polskiej, miał też znaczenie dla dziejów Żydów Polskich, tutaj bowiem znajdował się w XVII i 1. poł. XVIII wieku kahał (gmina) okręgu. Niektórzy spośród tykocińskich rabinów byli słynnymi uczonymi, kabalistami, oratorami. Stąd pochodziła też Rebeka Tiktiner, szesnastowieczna uczona, której dzieła publikowano w Pradze.

Historia 

Pierwsza wzmianka w źródłach historycznych dotycząca Tykocina pochodzi z dokumentu z 1423 r., w którym Tykocin został określony już jako oppidum czyli miasteczko. W 1425 r. miejscowość otrzymała prawa miejskie chełmińskie (na wzór Łomży). W tymże roku Tykocin znalazł się pod panowaniem Litwy, a w 1433 r. wielki książę litewski Zygmunt Kiejstutowicz nadał włość tykocińską z miastem Janowi Gasztołdowi (zm. 1458 r.), namiestnikowi smoleńskiemu, a następnie wojewodzie trockiemu i później wileńskiemu. W 1479 r. Marcin Gasztołd (zm. po 1483 r.), wojewoda kijowski, następnie marszałek ziemski Wielkiego Księstwa Litewskiego i wojewoda trocki ufundował klasztor bernardynów na wyspie wśród bagien rzecznych, a na sąsiedniej wyspie Gasztołdowie wznieśli swój zameczek, który w czasie wojny miedzy Radziwiłłami a Gasztołdami został spalony ok. 1519 roku. 

W 1522 r. Olbracht Gasztołd (zm. 1539 r.), wojewoda wileński i kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego sprowadził do Tykocina Żydów z Grodna i nadał im na osiedlenie grunta miejskie zwane Kaczorowo, gdzie wkrótce powstała jedna z najbogatszych i najważniejszych gmin żydowskich w Rzeczypospolitej (Kahał Okręgowy w Tykocinie w XVII w. był drugim co do znaczenia, po krakowskim na Kazimierzu, a w XVIII w. - piątym, po Brodach, Lwowie, Lesznie i Kazimierzu). Kaczorowo - grunta położone w zach. części miasta z czasem wyodrębniły się w osobną dzielnicę z centrum religijnym, własnym placem targowym i funkcjonującym od XVI w. do 1941 r. cmentarzem-kirkutem. Kwartał zamknięty ul. Browarną, Piłsudskiego (d. Wielka), Kozią i Sokołowską, z centralnie usytuowaną synagogą z 1642 r. (ul. Kozia 2), połączony jest wspólną osią ze Starym Rynkiem, którą tworzy ul. Piłsudskiego. 

Kiedy po wygaśnięciu Gasztołdów w 1542 r. Tykocin przeszedł w ręce królewskie, a Zygmunt August utworzył leśnictwo i starostwo tykocińskie, wzniesiono tu w 2. poł. XVI w. zamek obronny (arch. Hiob Bretfus), jedną z najpotężniejszych twierdz państwa jagiellońskiego, gdzie mieścił się główny arsenał. 

Okres świetności Tykocina przypadł na XVI i XVII w., kiedy to miasto prowadziło dalekosiężny handel z ośrodkami krajowymi i zagranicznymi. Oprócz lądowych traktów handlowych biegnących przez Tykocin ważną rolę gospodarczą i handlową pełniła Narew. W 1564 r. funkcjonowała w mieście mennica. W 1569 r. Tykocin wraz z Podlasiem włączono do Korony. Bywali tu często królowie polscy w szczególności Zygmunt August, Zygmunt III, Władysław IV. Starostą tykocińskim był m. in. sławny humanista Łukasz Górnicki (zm. 1603 r.), autor m. in. „Dworzanina polskiego”. 

W 2. poł. XVI w. przeprowadzono w mieście „pomiarę włóczną”, efektem której było m.in. uporządkowanie pierwotnego i rozmierzenie Nowego Rynku na wsch. od rynku lokacyjnego. Wytyczenie Nowego Miasta i budowa tu cerkwi związane było z coraz liczniej osiadającą w Tykocinie ludnością ruską wyznania greckiego (w początkach XIX w. wyznawców Kościoła Wschodniego w mieście praktycznie już nie było). 

Starosta tykociński Krzysztof Wiesiołowski (zm. 1637 r.), marszałek wielki litewski ufundował w 1633 r. w Tykocinie przytułek dla inwalidów wojennych tzw. alumnat zachowany do dziś. Podczas „potopu szwedzkiego” zajęty przez Szwedów zamek został zdobyty w 1657 r. przez wojska litewskie i częściowo wysadzony w powietrze. W 1661 r. włość tykocińską na własność otrzymał za zasługi wojenne hetman Stefan Czarniecki, który przekazał dobra swej córce Aleksandrze (zm. 1673 r.), żonie Jana Klemensa Branickiego, marszałka nadwornego koronnego. Podczas wojny północnej miasto mocno ucierpiało (1704 r. pożar, 1706 r. zaraza). W 1705 r. król August II Mocny podczas spotkania na zamku w Tykocinie z carem Piotrem Wielkim ustanowił tu Order Orła Białego. 

Zmiany o szczególnej wartości artystycznej i funkcjonalnej zaszły w mieście za czasów panowania Jana Klemensa Branickiego (1689-1771), hetmana wielkiego koronnego, wojewody i kasztelana krakowskiego. W latach 1734-1771 zmienił on oblicze miejscowości prowadząc jej rozbudowę i fundując nowe obiekty, a do ich budowy sprowadzając artystów związanych głównie ze środowiskiem warszawskim, architektów: Tomasza (II) Bellottiego, Jana Henryka Klemma, malarzy: Augustyna Mirysa, Szymona Czechowicza, Sebastiana Ecksteina, rzeźbiarza Jana Chryzostoma Redlera.

Przebudowa centrum Tykocina w poł. XVIII w. przez Branickiego nawiązywała do najnowszych wówczas przykładów urbanistyki francuskiej, a za pierwowzór miał służyć Branickiemu plac Ludwika XV w Rennes, ukończony w 1744 r. Walory artystyczne rozplanowania przestrzennego zostały znacząco podkreślone poprzez połączenie walorów istniejącej już zabudowy z powstającą nową. Barokowe rozplanowanie Tykocina, oparto na średniowiecznej sieci ulic o układzie wrzeciona rozbudowując je. Nowe rozwiązanie było pomyślane jako układ spełniający określone funkcje, wprowadzający ład przestrzenny, ale również, jako układ charakteryzujący się walorami widokowymi i krajobrazowymi. 

Punktem centralnym Tykocina pozostawał rynek, który zaaranżowano, jako nowoczesny plac miejski. Jego pierzeje obudowane zostały niską zunifikowaną zabudową mieszkalną, a pierzeję wschodnią w całości zajmował ufundowany przez Branickiego kościół pw. Trójcy Świętej, którego bryła połączona z parą dzwonnic półkolistymi galeriami, zamyka pierzeję rynku tworząc rodzaj efektownej, barokowej kurtyny. Za Branickiego wzniesiono także rezydencję ekonomiczną i budynek klasztorny dla misjonarzy, a w południowej części Tykocina - zespół klasztorny bernardynów, który włączono w strukturę miasta zgodnie z regułami barokowej urbanistyki: z rynkiem łączy go ul. Bernardyńska, będąca jednocześnie osią widokową wychodzącą na bramę klasztoru. 

Ukoronowaniem kompozycji urbanistycznej Tykocina było ustawienie w rynku pomnika hetmana Stefana Czarnieckiego, dziadka Jana Klemensa Branickiego (hetmana). Pomnik wykonany w 1763 r. w Warszawie przez rzeźbiarza królewskiego Pierre’a Coudray lub wg jego modelu przez warsztat Jana Chryzostoma Redlera, podkreślał powiązania rodzinne Branickiego z bohaterem narodowym oraz wskazywał na jego godność hetmańską. Był to jeden z nielicznych wówczas pomników świeckich w Polsce. 

Branicki rozpoczął także odbudowę dzielnicy żydowskiej. Przeprowadzono przebudowę i remont Wielkiej Synagogi, wybudowano szkołę kahalną i dom talmudyczny (bet midrasz), wzniesiono kramnice, wytyczono i zabudowano nowy plac handlowy (Rynek Żydowski, ob. Stary Rynek) nad miejskim kanałem (d. Motławą), gdzie w zach. pierzei wzniesiono sześć wolnostojących domów o konstrukcji szkieletowej z murowanymi ścianami frontowymi. 

W zasadzie zmiany dokonane w układzie przestrzennym miasta przez Jana Klemensa Branickiego przetrwały do dnia dzisiejszego. Zabudowa wokół rynku pochodzi co prawda z wieku XIX, lecz zachowuje układ parcel, a także gabaryty i rozplanowanie wnętrz niektórych domów nawiązujące do czasów Branickiego.

W 1795 r. (lub 1794) założono na pd. wsch. od miasta przy drodze do Białegostoku cmentarz rzymskokatolicki, a w jego bezpośrednim sąsiedztwie urządzono cmentarz unicki. 

Po trzecim rozbiorze Tykocin znalazł się w obrębie Prus, w granicach których pozostawał do 1807 roku, w którym został przyłączony do Księstwa Warszawskiego, a w 1815 r. wszedł w skład Królestwa Polskiego. 

II wojna światowa była wielką tragedią dla Tykocina. Szacuje się, że miasto straciło 60% budynków i ponad 50% mieszkańców, głównie Żydów, których w dniach 25-26 sierpnia 1941 r. wymordowali Niemcy. W 1950 r. miejscowość utraciła prawa miejskie, a w 1993 r. ponownie je odzyskała. 

Opis 

Historyczny zespół miasta położony jest wzdłuż południowego brzegu Narwi. Miasto posiada rozciągnięty, wrzecionowaty kształt o układzie pasmowym. Trzy główne ulice biegną w kierunku wsch.- zach. i z ulicami przecinającymi je w kierunku pn.- pd., tworzą nieregularną siatkę. W mieście krzyżują się drogi z Knyszyna (pn.), Złotorii (pd.- wsch.), Rzędzian (pd.- wsch.), Jeżewa (pd.) i Zawad (pd.- zach.). 

Miasto złożone jest z trzech zasadniczych części: położonej centralnie najstarszej części z dużym rynkiem (ob. Plac Stefana Czarnieckiego), oddzielonej kanałem miejskim dzielnicy żydowskiej zwanej Kaczorowem, położonej w zach. części, z kirkutem na skraju miasta oraz tzw. Nowym Miastem położonym we wsch. części, z cmentarzem katolickim usytuowanym na wsch. skraju miasta.

Centrum miasta zajmuje wydłużony, trapezoidalny rynek położony dłuższym bokiem wzdłuż rzeki. W jego centrum ustawiony jest pomnik Stefana Czarnieckiego. Na wysokim cokole pokrytym inskrypcjami (fundacyjna i fragment przywileju z 1661 r. nadania Tykocina Czarnieckiemu), z herbem w jego zwieńczeniu, umieszczona jest postać w stroju staropolskim, z mieczem u lewego boku i buławą w prawej, uniesionej ręce oraz panopliami u stóp.

Na całej szerokości wsch. pierzei rynku usytuowany jest zespół kościoła parafialnego pw. Trójcy Przenajświętszej i dawnego klasztoru misjonarzy, graniczący od pn. z ul. Poświętną, od pd. z ul. 11 Listopada, stanowiący najważniejszy akcent rynku, z pomnikiem S. Czarnieckiego na osi wejścia głównego. Zespół składa się z barokowego kościoła parafialnego pw. Trójcy Przenajświętszej (1742-1751), d. seminarium misjonarzy (1769-1771), w którym obecnie mieści się plebania oraz ogrodzenie z bramą (1748 r.). 

W pn.- wsch. narożniku rynku, w pobliżu mostu na Narwi usytuowany jest alumnat- obiekt wyjątkowy w skali Polski. Budowany w latach 1634-1643 jest najstarszym zachowanym przytułkiem dla zasłużonych żołnierzy. Przebudowany przez J. K. Branickiego w połowie XVIII wieku. W pd.- wsch. narożniku rynku znajduje się budynek d. szpitala z 1750 r. o prostopadłościennym, jednokondygnacyjnym korpusie nakrytym dachem czterospadowym. Budynek pełni obecnie funkcję domu mieszkalnego. 

Północna pierzeja rynku zabudowana została po regulacji rynku w poł. XVIII w. wzorcowymi, drewnianymi i tynkowanymi domami połączonymi bramami. W 1. poł. XIX w. powtórnie zabudowana sześcioma budynkami mieszkalnymi z zachowaniem wielkości działek i formą domów usytuowanych kalenicowo i jak poprzednio połączonych bramami. Domy mają plan prostokąta, z sienią przelotową i gankiem na słupach umieszczonym na osi środkowej. Tynkowane elewacje zwieńczone są gzymsem. Budynki nakryte są dachami naczółkowymi. 

Pierzeja pd. zabudowana XX-wiecznymi budynkami ustawionymi kalenicowo, parterowymi, nakrytymi dachami dwuspadowymi. W pd.-zach. części rynku usytuowany jest piętrowy, murowany klasycystyczny budynek z 1. poł. XIX w. skierowany szczytem do Pl. Czarnieckiego, leżący przy wylocie ul. Złotej. Dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym, z elewacjami zwieńczonymi gzymsem koronującym, z których dwie (pn. i częściowo wsch.) rozczłonkowane są pilastrami. Okna ujęte są ozdobnymi obramieniami z gzymsami nadokiennymi.

W pierzei zach. rynku, przy wylocie ul. Złotej usytuowany jest klasycystyczny dom skierowany ścianą szczytową na rynek. Murowany, jednokondygnacyjny, nakryty jest dachem naczółkowym. Gładkie, tynkowane elewacje zwieńczone są wydatnym gzymsem koronującym. Wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w. wg wzorcowych projektów opracowanych po pożarze miasta w 1797 roku.

W pd. części miasta, przy ul. Klasztornej i na osi ul. Bernardyńskiej wiodącej na rynek, usytuowany jest zespół dawnego klasztoru bernardynów, w którym obecnie mieści się Dom Pomocy Społecznej pw. św. Franciszka z Asyżu. Późnobarokowy, ogrodzony murem, podzielony na część reprezentacyjną z bramą-dzwonnicą, dziedzińcem ze statuą Matki Bożej i budynkiem klasztornym z kościołem rektoralnym pw. Nawiedzenia NMP oraz część gospodarczą z d. stajnią i domem ogrodnika.

W zach. części miasta zlokalizowana jest dawna dzielnica żydowska Kaczorowo usytuowana pomiędzy ulicami: Browarną, Piłsudskiego, Kozią i Sokołowską. Dominantę dzielnicy tworzy synagoga z położonym obok domem talmudycznym. Przy ul. Piłsudskiego, Koziej i Kaczorowskiej zachowany jest zespół murowanych i drewnianych, tynkowanych, klasycystycznych domów mieszkalnych zbudowanych po pożarze miasta w końcu XVIII  wieku. Jedno- lub dwukondygnacyjne, w układzie blokowym lub połączone bramami, kryte dachami naczółkowymi i dwuspadowymi, w połaciach których umieszczone zostały powiekowe lukarny lub facjatki.

Wielka Synagoga usytuowana przy tzw. małym rynku (ob. ul. Kozia) stanowi dominantę d. dzielnicy żydowskiej. Murowana, tynkowana, wzniesiona w 1642 r., początkowo renesansowa z pogrążonym dachem i attyką, w poł. XVIII w. znacznie przebudowana, remontowana w 1 poł. XIX w. i po II wojnie światowej. Obecnie pełni funkcje muzealną. Jest to jedyny zachowany w oryginale budynek synagogi z autentycznym wystrojem wnętrz.  

Dom Talmudyczny usytuowany jest obok synagogi, w zach. pierzei ul. Koziej, fasadą skierowany na wschód. Zbudowany w 4 ćw. XVIII w., późnobarokowy, pełnił funkcje domu nauki (bet midrasz) i bóżnicy (nazywany był też Małą Synagogą). Zniszczony podczas wojny, odbudowany w latach 70. XX w., obecnie pełni funkcje muzealne.

Nowe Miasto usytuowane we wsch. części Tykocina, posiada częściowo czytelny układ przestrzenny z poł. XVI w. z ulicami: Zagumienną (d. Nowa), Ogrodową (d. droga do Sannik), 11 Listopada (d. Czychrowska, Złotoryjska) i Szkolną (d. droga do Glinek). Pomiędzy ulicami Ogrodową, 11 Listopada, Zacerkiewną i Zackiewicza znajduje się prostokątny d. rynek zwany Kozim Rynkiem, przy którym w 2. poł. XVI w. mieścił się konwent bernardynów i kościół św. Marka (pierzeja pn.) oraz cmentarz i cerkiew św. Mikołaja prawosławna, od 1596 unicka (pierzeja zach.). Obecnie Nowe Miasto zabudowane jest współczesnymi budynkami mieszkalnymi. 

W pn. pierzei ul. 11 Listopada usytuowana jest rezydencja ekonoma dóbr tykocińskich, zw. rezydencją ekonomiczną, w której ob. mieści się dom kultury. 

We wsch. części miasta usytuowany jest cmentarz parafialny rzymskokatolicki, założony w końcu XVIII wieku. Prostokątny w rzucie teren ogrodzony jest kamiennym murem z neogotycką, trójarkadową, ceglaną bramą od północy. W pd. części cmentarza usytuowana jest kaplica cmentarna pw. Matki Bożej Bolesnej. W pn.-wsch. części cmentarza usytuowana jest kaplica grobowa Glogerów z 1885 roku. We wsch. części cmentarza znajduje się kapliczkowe kolumbarium z 1841 r., murowane z kamienia i cegły, z wnękami grobowymi i tablicami epitafijnymi oraz klasycystyczna kapliczka nagrobna z połowy XIX w., z półkolistymi otworami arkadowymi, nakryta niskim daszkiem namiotowym. 

W zach. części miasta, u zbiegu ulic 27 Maja i Holendry usytuowany jest cmentarz żydowski założony w 1522 roku. Podczas wojny został znacznie zniszczony: rozebrano wówczas fragment muru a macewy usunięto. Do czasów obecnych zachowała się część (około 100) granitowych, pokrytych inskrypcjami nagrobków.

Oprac NID