prowadziło wielu magnatów w swoich dobrach. Jan Klemens Branicki, hetman wielki koronny zatrudnił do tych prac znanych architektów i artystów, m.in. Jana Henryka Klemma, Pierre’a de Coudray. Oprócz zabytkowego rozplanowania miasta w Tykocinie znajdują się zabytki o znaczeniu ponadregionalnym: alumnat, synagoga. Tykocin posiada też niepodważalne walory historyczne związane z takimi rodami i osobami, jak Gasztołdowie, Wiesiołowscy, Braniccy, Łukasz Górnicki, Stefan Czarniecki. W zamku tykocińskim - najpotężniejszej XVII-wiecznej twierdzy przebywali królowie polscy, tu był arsenał Rzeczypospolitej. W Tykocinie od XVI w. do II wojny światowej funkcjonował jeden z najpotężniejszych (najbardziej wpływowych) i najbogatszych kahałów w Rzeczypospolitej.

Historia

Początki Tykocina wiązać należy z funkcjonującym tu od XIV w. grodziskiem oraz przeprawą przez rzekę Narew. Prawa miejskie otrzymał Tykocin w 1425 roku. W 1437 r. poświadczony jest kościół parafialny ufundowany przez Gasztołdów, do 1542 r. władali Tykocinem. Oni też wznieśli pierwszą drewnianą warownię. Na tzw. kępie narwiańskiej na wsch. od warowni ufundowali w 1479 r. kościół i klasztor bernardynów. W 1522 r. nadali Żydom grodzieńskim przywilej, który stał się podstawą funkcjonowania w Tykocinie licznej społeczności starozakonnej. W 1542 r. Tykocin wraz z okolicznymi dobrami stał się własnością króla Zygmunta Augusta, który w 2. poł. XVI w. nakazał wznieść w miejscu dawnego zamku Gasztołdów nowy murowany zamek obronny - słynną twierdzę tykocińską. Za czasów tego monarchy miasto objęto pomiarą włóczną, która wytyczyła m.in. zlokalizowany na wsch. od głównego Nowy Rynek. Przy nim istniała cerkiew oraz kościół z klasztorem bernardyńskim, do którego mieli się przenieść zakonnicy, co jednak nie nastąpiło. W 1. poł. XVII w. starosta tykociński Krzysztof Wiesiołowski ufundował alumnat (dom dla inwalidów wojennych). W 1642 r. została wybudowana murowana okazała synagoga. Podczas „potopu” zamek został w części wysadzony i już nie został odbudowany. W 1661 r. miasto wraz ze starostwem otrzymał za zasługi wojenne hetman Stefan Czarniecki, a później jego wnuk hetman Jan Klemens Branicki, który poprzez szeroko zakrojoną działalność budowniczą nadał miastu nowy wygląd. Przebudowano wówczas (wg proj. Jana Henryka Klemma) rynek nadając mu obecny, regularny kształt, wybudowano nowy murowany, barokowy kościół paraf. zamykający wsch. pierzeję rynku, plebanię dla księży misjonarzy, a w pd.-wsch. pierzei rynku szpital jako odpowiednik kompozycyjny usytuowanego w pn. narożniku alumnatu. Po poł. XVIII w. zaczęto stawiać wokół rynku drewniane domy mieszkalne usytuowane do niego kalenicowo w odróżnieniu od dawnej zabudowy szczytowej. Ukoronowaniem kompozycji placu rynkowego stało się wystawienie w 1763 r. pomnika Stefana Czarnieckiego autorstwa Pierre’a de Coudray. W 1771 r. wytyczono z rynku biegnącą na pd. ulicę, która wiodła do nowo wznoszonego zespołu bernardyńskiego (gdzie przenieśli się zakonnicy). W poł. XVIII w. w pobliżu synagogi wystawiono murowane kramy, założone na planie regularnej podkowy, a w końcu tego stulecia wzniesiono dom talmudyczny. W wieku XIX i XX nie nastąpiły istotne zmiany w układzie przestrzennym miasta.

Opis

Tykocin zlokalizowany jest na pd. od Narwi, przez którą z rynku na pn. prowadzi most do zbudowanego na miejscu dawnego zamku obiektu wystawionego tu na przełomie XX i XXI w., nawiązującego do historycznej warowni. Centrum miasta zajmuje obszerny regularny rynek, rozplanowany na rzucie prostokąta, ułożonego dłuższym bokiem wzdłuż rzeki. Wsch. pierzeję rynku zajmuje murowany alumnat, barokowy kościół i dawny szpital. Pn. pierzeja rynku zabudowana jest podobnymi do siebie domami, pochodzącymi z XVIII i XIX wieku. W centrum rynku stoi pomnik Stefana Czarnieckiego. Na pd. od rynku położony jest zespół klasztorny bernardynów (XVIII w.). W pd.-zach. części miasta zlokalizowana jest dzielnica żydowska z synagogą, domem talmudycznym i cmentarzem, zaś w pd.-wsch. - zabytkowy cmentarz rzymskokatolicki.

Zabytek dostępny.

Oprac. Grażyna Rogala, OT NID Białystok, 20-12-2014 r.